Labmedya - Laboratuvar ve Sağlık Gazetesi

Ankara Üniversitesi Gıda Mühendisliği Anabilim Dalı’nda verdiğim Gıda Güvenliği Sistemleri yüksek lisans dersimde ve üniversite dışı çeşitli seminerlerde risk analizi konusunu, öğrencilerime ve kursiyerlere ayrıntılı olarak anlatmaya çalıştım. Aşağıdaki şekil, gıdada risk algılama üzerine verilmiştir; ancak yaşamımızın gıda dışındaki bölümünde aynı kurallar geçerlidir. Kuşkusuz sadece Türkiye değil dünyanın her yerinde aynı kurallar geçerlidir. İnsanların risk algılaması (önemseme) zamanla düşer. Sonra bir kaza olduğunda konuyu önemsemek çok yükselir ve yine zamanla azalır. 

Örneğin dünyanın herhangi bir yerinde XYZ firmasına ait bir uçak düşerse; en az 2 hafta süresince XYZ firması, dünyanın en güvenilir havayolu yolu şirketi olur. Tüm dünyada Covid-19 salgınının Nisan ve Mayıs 2020 tarihine kıyasla bugün daha yüksek hastalık sayılarına ulaşmasının temel nedeni de basitçe budur. İnsanlar, Covid-19 pandemisinde risk önemseme düzeyini çok aşağılara düşürdüler.

Her konuda risk analizinin üç ayağı vardır: Risk değerlendirme, risk yönetimi ve risk iletişimi. Bunlardan risk değerlendirme tümüyle bilimsel bir işlemdir. Konunun boyutuna göre küçük gıda sanayisi işletmesi olabilir, 2010 Nisan ayında İzlanda’da yanardağ patlaması olabilir ya da küresel boyutta Covid-19 salgını olabilir. Risk değerlendiriciler, risk yöneticilerine sadece bilimsel veriler ışığında tavsiyede bulunur. İzlanda’da yanardağ patlamasında havayolları uçuş güvenliği ya da Covid-19 pandemisinde olduğu gibi elde çok net bilimsel veriler yoksa ihtiyatlılık ilkesi kullanılır. Ancak risk değerlendirme ekibi, hiçbir koşulda karar verici organ değildir. Karar, her koşulda risk yöneticisine aittir. Sorumluluk, risk değerlendiricinde değil risk yöneticisindedir. 

Risk yöneticisi, küçük bir gıda işletmesinde fabrika sahibidir. Fabrika sahibi isterse bu yetkisini işletme müdürüne verir ya da vermez. Covid-19 salgınında tüm ülkelerde risk yöneticisi hükümetlerdir. Buna göre (A) ülkesi hükümeti risk değerlendiricilerin tavsiyelerine uyabilir, ama (B) ülkesi hükümeti bu tavsiyelere uymayabilir. 

Devamında hükümetler üstü kuruluşlar da vardır. Örneğin, 2010 Nisan İzlanda yanardağ patlamasında tüm Avrupa ülkelerinin atmosferini yanardağ kaynaklı küller kapladı. Uçakların, bu küller ile kaplı atmosferde ne gibi güvenli uçabileceği bilinmiyordu. Risk değerlendiriciler “ihtiyatlılık” konusunda çok açık tavır koydular, havayolu şirketleri ve hükümetler bu konuya tümüyle uydular ve Avrupa’da tüm uçak seferleri iptal edildi. Sonrasında havayolu şirketleri zararları nedeni ile kendi hükümetlerine baskı yaptılar ve hükümetler risk yöneticisi olma sıfatı ile uçak seferlerine izin verdiler. Kuşkusuz; uçak seferlerine izin verilmesi konusu, risk değerlendiriciler, risk yöneticiler, risk iletişimciler, havayolu şirketleri arasında uzun soluklu toplantılar sonunda risk yöneticisi olan hükümetler tarafından kararlaştırıldı.

Risk bireyseldir. Sigara paketlerinde sağlık ile ilgili çok ciddi uyarılar var. Riski temel olarak sigara içenlere yüklüyor, ama sigara dumanının başkalarına verebileceği zararları hükümetler üstleniyor ve kamuya açık alanlarda sigara içilmesini ceza uygulamaları ile bastırmaya çalışıyor. Örneğin ben, sigara içme özgürlüğümden bahsedemem, çünkü uluslararası kuralların ötesinde toplum kuralları beni engelliyor. Metroda sigara içmeye kalkarsam, maddi ceza dışında yaşlı bir teyze elindeki şemsiyeyi ya da bastonu kafama vurursa gıkım çıkmaz.

Covid 19 pandemisinde durum farklı. Gelişmiş batı toplumlarında özellikle gençler, maske kullanmayı “racona uymaz” ve “bireysel özgürlüklerin kısıtlanması” gibi nedenlerle benimsememe ötesinde reddediyorlar. Oysa durum hiç de öyle değil. Sadece açık havada sigara içme özgürlüğüne sahibim ama metroda sigara içme özgürlüğüm yok; çünkü bu durum başkalarının özgürlüğünü kısıtlayıcı bir eylemdir.

Sınırsız bir özgürlüğe sahip değilim. Benim özgürlüğüm, başkalarının özgürlüğünü kısıtlamamalı. Dünyada ilgili bütün bilim insanları “maske takın, sosyal mesafeye uyun” diyorsa bu uyarılara uymak gerekli. Aksine davranışın özgürlükle ilgisi yoktur.

Sevgiyle,