Labmedya - Laboratuvar ve Sağlık Gazetesi

Gıda hilesi deyince akla öncelikle tağşiş ve taklit geliyor. 5996 sayılı yasaya göre tağşiş, gıdaya temel özelliğini veren ögelerin çıkarılması, azaltılması veya yerine başka bir madde katılması; taklit ise gıdanın görünüş ve bileşim açısından bir benzerinin kendisi gibi gösterilmesidir.
Ancak günümüzde gıda hilesi taklit ve tağşiş ile sınırlı değildir. Çünkü gıda etiketinde; yetiştirme yöntemi (organik vb), genetik kökeni (çeşit vb), coğrafi köken (PGI, PDO), işleme tekniği (geleneksel), yetişme yılı vb ile ilgili bilgiler de yer almaktadır. Gerçi bu bilgiler çoğu kez bir belgeye dayalıdır fakat kontrol ile doğrulanması gereklidir. Çünkü 5996 yasa gıda etiketindeki bilgilerin yanıltıcı olmamasını öngörmektedir.

Ayrıca gıda etiketleme yönetmeliğ; gıda hakkındaki bilgilerin başta doğası, kimliği, özellikleri, bileşimi, miktarı, dayanıklılığı, menşe ülkesi veya kökeni, imalat veya üretim metodu olmak üzere başlıca nitelikleri açısından yanıltıcı olmasını yasaklamaktadır.

Gıda hilesi hakkında medyada yer alan her haber, hileyi yapan firmadan çok gıda sektörünün tümüne zarar veriyor. Eğer bir gazete yazısında ; “x marka sucukta at eti varlığı”ndan söz ediliyorsa sucukların tümünden kuşku duyuluyor. Veya bir TV haberinde “y marka zeytin yağında kanola yağı varlığı”ndan söz ediliyorsa her marka zeytin yağına kuşku ile bakılıyor.
Bu olgu gıda sektörü açısından açık bir haksızlıktır. Fakat gıda sektörünün de böylesi durumlarda genellikle sessiz kaldığı bir gerçektir. Eğer, “bana değmeyen yılan..” hesabı yapılıyorsa bu yanlıştır. Çünkü bu durum, “sükut ikrardan…”diye de yorumlanabiliyor. Dolayısı ile sepetteki çürük yumurtaların sektör tarafın dan da açığa düşürülmesi gerekiyor.

Tüketici güveni açışından, toplam üretimde hileli gıda payının bilinmesi de oldukça önemlidir. Bu hem kamuya hem de sektöre düşen bir görevdir. Fakat sanıldığı kadar kolay değildir.

1980-2010 döneminde bilimsel dergilerde ve güncel yayınlarda yer alan gıda hilesi hakkındaki yayınlar taranıyor(1). Bilimsel dergilerde hileli gıdaya ilişkin 1054 bulguya rastlanıyor. Bu kayıtlara göre zeytin yağı %16 ile birinci, süt %14 ile ikinci sırayı alıyor ve bunları %7 ile bal, %5 ile safran ve %4 ile portakal suyu izliyor. Güncel medyada ise 251 hileli gıda haberine rastlanıyor. Bunların %9’u balık, %6’sı bal, %4’ü zeytin yağı, %4’ü şili biberi ve %3’ü sütle ilgili.
Türkiye’deki duruma gelince; en güvenli kaynak GTH Bakanlığı’nın hileli(tağşiş, taklit) olduğu kanıtlanan gıdalar hakkında kamuoyuna yaptığı açıklamalardır. 2012-16 dönemindeki gıda kontrol sonuçlarına göre hileli bulunan parti sayısı 965’tir. Bunların %35’ini süt ve türevleri, %22’sini et ve türevleri, %12’sini sıvı yağ, %11’ini gıda takviyesi ve %10’unun bal oluşturuyor. Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de süt, zeytin yağı ve bal hile öncelikli gıdalara arasında yer alıyor.

Bu bilgiler kuşkusuz önemlidir fakat yeterli değildir. Çünkü hileli gıdaların toplam gıda üretimdeki payını yansıtmıyor. Eldeki verilere göre, dünya ölçeğinde pazarlanan gıdaların bir yaklaşıma göre %7’si ve başka bir yaklaşıma göre %10’u hilelidir (2, 3) Bu oranlar gıda hilesinin önemli bir problem olduğunu gösteriyor. Öyle ki gıda hilesi Avrupa’da en önemli 5 problemden sayılıyor.
Hilenin önlenmesi için; çekici faktörler elimine edilirken caydırıcı faktörlerin de devreye sokulması gerekiyor. Bir gıdayı hile açısından çekici kılan en önemli etken fiyatının yüksekliğidir ve bu; üretim yetersizliği, vergi yüksekliği, ithal yasağı vb faktörlere bağlı olabilir. Hileden caydırıcı başlıca faktörler ise yakalanma olasılığının yüksekliği ve cezanın ağırlığıdır. Yakalanma olasılığı; kontrol sıklığı ve analiz tekniği ile ilgilidir. Türkiye’de denetim sayısının fazlalığı (2015 yılında 734 862) vurgulanırken işletme sayısının fazlalığı(639 716) dikkate alınmıyor. Ayrıca, cezaların caydırıcı olmadığı da bir gerçektir.
Firmaların yapması gereken ise gıda ve bileşen bazında zaaf analizi ile hile açısından zayıf yanlarının belirlenmesi ve risklerin azaltılması için strateji oluşturulmasıdır.

(1)Moore, JC, Spink J, Lipp M.2012. Journal of Food Science,77(4),R118-126.
(2)Pimentel,P. 2014. Food Safety Magazine.www.foodsafetymagazine.com
(3)Johnson, R.2014. Congressional Research Service. R43358. www.crs.gov.