Labmedya - Laboratuvar ve Sağlık Gazetesi

Tam o sırada stres hormonu devreye giriyor ve sadece bedenimizi değil, beynimizin nasıl karar verdiğini de etkiliyor. Burada bahsettiğimiz stres hormonu karar verme süreçlerimizi nasıl etkiliyor peki?

İlk olarak işin biyolojisinden başlayalım. Stresli bir anda Hipotalamus–Hipofiz–Adrenal (HPA) ekseni harekete geçiyor ve adrenal bezler kortizol salgılıyor. Bu hormon beynin özellikle karar verme süreçlerinde kilit rol oynayan prefrontal korteks ve hipokampüs gibi bölgelerini doğrudan etkiliyor. Kısa vadede enerji artışı ve canlılık sağlasa da kortizolün uzun süre yüksek kalması bu bölgelerde işlev bozukluğuna ve nöron kaybına yol açabiliyor.

Şimdi de işin deneysel kısmına bakalım. Hayvan çalışmalarında örneğin farelerin prefrontal korteksine kortizol benzeri bir hormon enjekte edildiğinde, stratejik karar alma görevlerinde performansın düştüğü görülüyor. Yani stres beynin daha “otomatik” ve kısa vadeli yolları tercih etmesine neden oluyor. İnsan deneylerinde tablo daha renkli. Frontiers in Psychology dergisinde yayımlanan bir çalışmada katılımcılar stres altında farklı karar görevlerine sokuluyor. İlginç bir bulgu ortaya çıkıyor, yüksek kortizol tepkisi veren kişiler daha temkinli, güvenli kararlar alırken, düşük kortizol tepkisi gösterenler daha riskli tercihlere yöneliyor. Yani stres herkeste aynı sonucu doğurmuyor, bireysel kortizol yanıtı belirleyici oluyor.

Peki neden bazı araştırmalar “stres risk almayı artırıyor” derken diğerleri “daha güvenli kararlar alınır” sonucuna varıyor? Bunun cevabı kararın bağlamında gizli. Ekonomik kararlar, sosyal tercihler ya da varsayımsal senaryolar farklı sonuçlar üretebiliyor. Ayrıca stresin akut mu yoksa kronik mi olduğu, bireyin cinsiyeti ve kişisel özellikleri de tabloyu değiştiriyor. Hatta bazı çalışmalar akut stresin prososyal (yardımsever) karar verme eğilimini artırabileceğini de söylüyor. Yani stresin yönü her zaman olumsuz değil bazen daha topluluk odaklı davranışları da tetikleyebiliyor.

Sonuç olarak “Stresliyken düşünmeden hareket ettim” bilimsel bir gerçek. Kortizol karar süreçlerimizi yeniden şekillendiriyor bazen risk almayı artırıyor, bazen de temkinli tercihlere yöneltiyor. Bu farkı belirleyen şey ise kortizol yanıtının düzeyi, kararın bağlamı ve stresin süresi. Akut stres geçici olarak bizi daha dikkatli ya da riskli yapabilirken, kronik stres esnekliği azaltarak otomatik davranışları pekiştiriyor.

Yazar: Eylül Rüzgar Üzer

Kaynak

1. https://en.wikipedia.org/wiki/Hypothalamic%E2%80%93pituitary%E2%80%93adrenal_axis

2. https://en.wikipedia.org/wiki/Trier_social_stress_test

3. https://www.frontiersin.org/research-topics/1653/decision-making-under-stress-the-importance-of-cortico-limbic-circuits/magazine

4. https://www.nature.com/articles/d41586-025-00502-8 

5. Duque A, Cano-López I, Puig-Pérez S. Effects of psychological stress and cortisol on decision making and modulating factors: A systematic review. The European Journal of Neuroscience. 2022 Jul;56(2):3889-3920. DOI: 10.1111/ejn.15721. PMID: 35589606.

6. Dreyer AJ, Stephen D, Human R, Swanepoel TL, Adams L, O'Neill A, Jacobs WJ and Thomas KGF (2022) Risky Decision Making Under Stressful Conditions: Men and Women With Smaller Cortisol Elevations Make Riskier Social and Economic Decisions. Front. Psychol. 13:810031. doi: 10.3389/fpsyg.2022.810031