Labmedya - Laboratuvar ve Sağlık Gazetesi

Bunlar mavi gözler veya gamzeler gibi şeyler veya diyabet, felç veya bazı kanser türlerine yakalanma ihtimalinin yüksek olması gibi göremediğiniz şeyler olabilir. Ancak göz renginizi değiştiremeseniz veya gamzelerinizi gizleyemeseniz de, kendinize özgü riskleri anlamak ve sağlığınızı korumak için gerekli adımları atabilirsiniz. Genetiğiniz hakkındaki tüm abartılara rağmen, kronik hastalıkların yalnızca %10'u ebeveynlerinizden miras aldığınız genlerden kaynaklanmaktadır. Diyetiniz, egzersiz alışkanlıklarınız ve diğer yaşam tarzı seçimleriniz gibi diğer faktörler daha da önemli olabilir. Araştırmalar çoğu hastalığın genleriniz ve çevreniz arasındaki etkileşim tarafından tetiklendiğini göstermektedir. Bu, ailesinde belirli bir hastalık geçmişi olan bir kişinin bu hastalığa yakalanırken başka bir kişinin neden bu hastalığa yakalanmadığını açıklayabilir. Uzmanlar artık konunun doğayla mı yoksa yetiştirmeyle mi ilgili olduğunu sorgulamıyor. Sağlığımız kesinlikle hem doğadan hem de beslenmeden etkilenmektedir.

Aile Geçmişiniz

Bazı şeyler genlerinizden etkilenir. Vücut kütlesi ve bileşimi genellikle kalıtsaldır. Ailenizde belli bir vücut tipi varsa sizde de olabilir. Benzer şekilde, eğer aile üyelerinizde alerji veya astım varsa, onlara yakalanma olasılığınız daha yüksektir. Çoğumuzun aile geçmişinde kanser, diyabet veya kalp hastalığı gibi en az bir kronik hastalık vardır. Ailenizde kanser varsa düzenli taramalara devam etmek isteyeceksiniz. Genler ayrıca kanser ve diyabet gibi bazı kronik hastalıklarda da rol oynar. Kalp hastalıkları gibi bazılarının çok güçlü bir bağlantısı var gibi görünüyor. Ailenizde kalp hastalığı varsa riskiniz iki kat artabilir. Genler genellikle sağlık koşullarıyla (Alerjiler, Astım, Bazı kanserler, Diyabet, Kalp hastalığı, Kalp krizi, Osteoporoz, Bazı demans türleri ve Felç) bağlantılıdır. Ailenizde bu hastalıklara ilişkin bir geçmişiniz olmasa bile genleriniz riskinizi artırabilir.

Gösterimlerden Haberdar Olun

Aile geçmişinizden edineceğiniz bilgiler, kişisel sağlığınıza daha iyi bakmanıza yardımcı olabilir. Ailenizde belirli rahatsızlıklar mevcutsa doktorunuz bazı şeyleri kontrol altında tutmak için tarama önerecektir. Taramalar, tedavi edilmesi daha kolay olduğunda ciddi sorunları erkenden tespit edebilir. Çoğumuzun aile geçmişinde kanser, diyabet veya kalp hastalığı gibi en az bir kronik hastalık vardır. Ailenizde kanser varsa düzenli taramalara devam etmek isteyeceksiniz. Ailenizde kalp sorunları varsa doktorunuz kan basıncı, kolesterol düzeyleri ve tip 2 diyabet için tarama yapılmasını önerebilir. Ayrıca kapsamlı kardiyovasküler taramalar önerebilirler. Taramalara normalden daha erken başlayabilirsiniz. Örneğin, ailenizde meme kanseri veya prostat kanseri öyküsü varsa, normalde önerilen yaştan daha erken tarama yaptırabilirsiniz. Doktorunuz ayrıca bir hastalığa yakalanma riskinizi azaltacak adımlar önerebilir. Örneğin ailenizde tip 2 diyabet varsa kan şekerinizi izlemeniz gerekebilir. Şekerli yiyecekleri sınırlamanızı ve aktif kalmanızı tavsiye edilmekte ve ayrıca ilaç önerebilirler.

İyi Yaşam Tarzı Seçimleri Yapmak

Ailenizde bir tıbbi durum veya hastalık mevcut olsa bile bunu önlemek için adımlar atabilirsiniz. Çoğu araştırma bize, kalıtsal özelliklerimiz önemli bir rol oynasa da, sağlığımız üzerinde daha büyük faktörlerin çevremiz ve davranışsal seçimlerimiz olduğudur.  Sorun riskinizi azaltmak için sağlıklı yaşam tarzı seçimleri yapmaya çalışınız;

• Aktif olunuz: Düzenli egzersiz vücudunuzun sağlık savunmasını güçlendirir. Hangi egzersizi seçtiğiniz önemli değil. Önemli olan bunu düzenli olarak yapmanız ve iyi bir çaba göstermenizdir.
• Yürüyüşe çıkmak: Spor yapın. Günde en az 30 dakika hedefleyiniz.
• Diyetinize dikkat ediniz: Sağlıklı seçimler yapınız. Öğününüzün özü olarak bitkisel bazlı, bütün gıdalara odaklanınız. Daha fazla meyve ve sebze, fasulye, mercimek, kuru yemişler ve tohumları tüketiniz. Zeytinyağı gibi sağlıklı yağları tercih ediniz. Kinoa, kahverengi pirinç ve yulaf gibi tam tahılları seçiniz.  Kronik inflamasyona neden olabilecek ve kalp hastalığına, diyabete veya kansere yol açabilecek kahvaltı gevrekleri, cips, kurabiye, soda ve beyaz ekmek gibi aşırı işlenmiş gıdaları sınırlayınız.
• Kilo vermek: Fazla kilonuz varsa birkaç kilo vererek sorun yaşama riskinizi azaltabilirsiniz. Küçük bir kayıp bile fark yaratabilir.
• Stres Yönetimi: Çok fazla stresiniz varsa, kalp sorunlarınız ve kaygı ve depresyon gibi zihinsel sağlık sorunlarınız riskinizi artırır. Stresinizi azaltmak için adımlar atmak riskinizi azaltabilir. Yaşam stresinden tamamen kaçınmak imkansızdır. Ancak herkesin sakinleşmek için zaman ayırma yeteneği vardır. Meditasyon veya yoga yapmayı deneyiniz. Egzersiz yapınız. Sosyal olunuz. Gülmek ve arkadaşlarınızla ve ailenizle vakit geçirmek gibi basit şeyler stresinizi azaltabilir.
• İyi uykular: İyi bir uyku rutini kendinizi iyi hissetmenize ve sağlığınızı iyileştirmenize yardımcı olabilir. Uyumakta zorluk çekiyorsanız tutarlı bir program tutmanız yardımcı olabilir. Her gün aynı saatte uyuyun ve uyanın. Düzenli egzersiz aynı zamanda daha iyi uyumanıza da yardımcı olabilir. Yatmadan iki saat önce ekranlardan uzak durarak daha iyi bir gece uykusu için zemin hazırlayınız. Bunun yerine sakinleştirici müzik dinleyin veya kitap okuyunuz.
• Sigara içmeyi bırakınız: Sigara içiyorsanız kalp hastalığı, kanser, felç ve diğer hastalıklara yakalanma riskiniz daha yüksektir. Sigarayı bırakarak riskinizi azaltabilir ve ömrünüzü uzatabilirsiniz.
• Ailenizle konuşunuz: Bir sonraki aile toplantınızda aile geçmişiniz hakkında ayrıntılı bilgi edininiz. Anne babanızın, büyükanne ve büyükbabanızın, kardeşlerinizin, teyzelerinizin ve amcalarınızın hangi önemli hastalıklara sahip olduğunu ve ilk öğrendiklerinde kaç yaşında olduklarını öğreniniz. Ne zaman öldüklerini ve nedenini öğreniniz. Daha sonra bu bilgiyi doktorunuzla paylaşınız.

Bu adımlar kalıtsal bir sağlık sorunundan kaçınacağınızı garanti etmese de, vücudunuzun hastalıkları önleyebilecek sağlık savunmasını güçlendirecektir.

Epigenetik: Genlerinizin Yaşam Tarzınıza Etkisi

Genlerinizin birçok hastalığa yakalanma riskini artırabilir. Ancak bunlar genellikle tek başlarına çalışmamaktadır. Ve bir hastalığa yakalanıp yakalanmayacağınızı belirleyen tek bir gen nadiren olmaktadır. Daha sıklıkla, sizi bir hastalığa yakalanmaya daha yatkın hale getiren bazı genetik özellikleri miras alıyorsunuz. Genetik özellikler (genetik yatkınlık) çevrenizin belirli yönleri (çevresel faktörler) veya yaşam tarzınız tarafından tetiklenmediği sürece sizi hiç etkilemeyebilir. Bu "epigenetik değişiklikler" genetik materyalinizin veya DNA'nızın vücudunuzda çalışma şeklini etkiler. Epigenetik bir değişiklik, yaşam tarzı veya çevresel faktörler belirli bir genin "açılmasına" veya "kapatılmasına" neden olduğunda meydana gelir. Örneğin kanser durumunda, bu tür değişiklikler anormal hücrelerin büyümesini sağlayan bir geni açabilir. Veya değişiklikler büyümelerini baskılayacak bir geni kapatabilir . İşleri daha da karmaşık hale getirmek için, her genin sadece bir anahtarı yoktur. Yüzlerce veya binlerce olabilir. Bu karmaşıklık, bilim insanlarının tam olarak hangi epigenetik değişimin sorumlu olduğunu ve belirli bir hastalık için riskinizi nasıl artırdığını anlamasını zorlaştırıyor. Ancak uzmanlar, kötü beslenme, sigara içme ve egzersiz eksikliği gibi yaşam tarzı faktörlerinin önemli bir rol oynamaktadır.

Epigenetik ve Diyet

Yiyecekler, beslenme yoluyla sağlığınızı doğrudan etkiler. Ayrıca obezite ve yüksek tansiyon gibi kalp hastalığı risk faktörleri yoluyla dolaylı bir bağlantısı da vardır. Örneğin, yüksek tansiyon riskinizi artırabilecek 300'den fazla genetik varyant vardır. Ancak yüksek riskli genlerle bile, sağlıklı bir diyet ve düzenli egzersizle kalp hastalığı riskinizi genellikle üçte bir oranında azaltabilirsiniz. Ayrıca, tansiyonunuzu düşürmek için ilaca ihtiyacınız olabilir - bunu doktorunuza sorun. Uzmanlar, optimum kalp sağlığı için bitkisel bazlı bir diyet önermektedir.  Amaç, bazı işlenmiş gıdaları meyve ve sebzeler de dahil olmak üzere tam gıdalarla değiştirmektir. Tam tahıllar, yağsız protein (kabuklu kuru yemişler ve deniz ürünleri dahil) arayın, ambalajda eklenmiş tuz ve şeker olup olmadığını kontrol edin. Kendi kalp sağlığınıza uygun diyetinizi nasıl tasarlayacağınızdan emin değilseniz doktorunuzla görüşün.

Diğer Yaşam Tarzı Faktörleri: Egzersiz ve Sigara

Egzersiz için uzmanlar haftada 150 dakika orta düzeyde fiziksel aktivite öneriyor. Bu haftada 2 saat 30 dakika olup günde 30 dakikadan azdır. Maratona katılmanız gerekmiyor. Bir yürüyüş, biraz bahçeyle uğraşmak veya hatta dans etmek bile işe yarayabilir. Bu küçük zamanı harcayın ve genetik yatkınlığınız olsun veya olmasın, bir dizi hastalığa yakalanma riskinizi azaltabilirsiniz. Ancak, çoğu insan bunu yapmıyor. Sigara içmek kalp hastalığı için en büyük risk faktörlerinden biridir. Ve bu, genetik olarak kalp hastalığına yatkın olup olmadığınız fark etmeksizin geçerlidir. Sigara içiyorsanız, özellikle kalp hastalığınız varsa veya risk altındaysanız, bırakmayı düşünün. Sağlık alışkanlıklarınız ve çevreniz, tip 2 diyabet, obezite, yüksek tansiyon ve daha az oranda bazı kanser türleri de dahil olmak üzere diğer rahatsızlıklar için de benzer şekillerde genlerinizle etkileşime girer.

Her Şeyi Doğru Yapabilirsin Ve…

Bilim insanlarının genleriniz ve çevreniz arasındaki karmaşık etkileşimi çözmek için daha katetmeleri gereken uzun bir yol vardır. Bu faktörlerin etkisinin hastalıklar arasında ve kişiden kişiye değişmektedir. Bazı durumlarda her şeyi doğru yapmanıza rağmen yine de ciddi bir hastalık veya rahatsızlık geçirebileceğiniz konusunda şüphe yoktur. Yapabileceğiniz en iyi şey diyet, egzersiz, düzenli sağlık kontrolleri ve ilaçlarınızı reçete edildiği şekilde almak gibi kontrolünüzde olan faktörleri değiştirmeye çalışmaktır.

Kaynaklar

Anzilotti, A. W. (2024). Genes and Genetics, https://kidshealth.org/en/teens/genes-genetic-disorders.html

Brody, B. (2024). Genes vs. Lifestyle: Which Matters More for Health?, Medically Reviewed by Melinda Ratini,  https://www.webmd.com/healthy-aging/features/genes-or-lifestyle

CDC, (2024). Epigenetics, Health, and Disease, https://www.cdc.gov/genomics-and-health/epigenetics/index.html

Higuera, V. (2024). What are genes and why are they important?, Medically reviewed by Angelica Balingit, https://www.medicalnewstoday.com/articles/120574

Jukarainen, S., Kiiskinen, T., Kuitunen, S. vd. (2022). Genetic risk factors have a substantial impact on healthy life years. Nat. Med., 28, 1893–1901

Virolainen, S. J., VonHandorf, A., Viel, K. C. M. F. vd. (2023). Gene–environment interactions and their impact on human health,  Genes Immun.,  24, 1–11