Labmedya - Laboratuvar ve Sağlık Gazetesi

Laboratuvarlar, esas itibariyle faaliyetlerini, alınan numuneler üzerinde deneyler yaparak yürütürler. Laboratuvar faaliyetlerin kapsamı, laboratuvarların yetkinliği için genel gereklilikleri düzenleyen TS EN ISO/IEC 17025:2017 Standardında “deney, kalibrasyon ve numune alma” olarak belirlenmiştir. Günümüzde bu faaliyetlerden bir veya daha fazlasını yapan kurumlar “laboratuvar” olarak tanımlanmaktadır.

Anılan standarda göre laboratuvarların yetkinliğini belirleyen en temel unsurlar aşağıda verilmiştir:

-          Laboratuvar yönetiminin yetkinliği (Madde 4 ve 5)

-          Laboratuvar faaliyetlerini yürüten personelin yetkinliği (Madde 6.2)

-          Laboratuvar faaliyetlerinin yürütüldüğü tesislerin (laboratuvar ortamlarının) ve çevre şartlarının yeterliliği (Madde 6.3)

-          Deneylerde kullanılan donanımın (cihaz, ekipman, deney düzeneği vb.) yeterliliği (Madde 6.4)

-          Laboratuvar faaliyetlerinin yürütülmesinde ihtiyaç duyulan ürün ve hizmetlerin amacına uygun bir biçimde temin edilebilme yeterliliği (Madde 6.6)

-          Deney talebinden deney sonuçlarının raporlanmasına kadar laboratuvar içinde yürütülen tüm faaliyetlerin gerektirdiği süreç gerekliliklerini yerine getirme yeterliliği (Madde 7)

-          Laboratuvar faaliyetlerinin gerektirdiği yönetim sistemi gerekliliklerini yerine getirme yeterliliği (Madde 8)

Laboratuvar faaliyetlerinde numuneler üzerinde uygulanacak deney yöntemlerinin amaca uygun olarak seçilmesi, bu yöntemlerin doğrulanması veya geçerli kılınması son derece önemlidir. Laboratuvarların “Laboratuvar, tüm laboratuvar faaliyetleri ve uygun olduğu yerlerde ölçüm belirsizliği değerlendirmesi için, veri analizi amacıyla kullanılacak istatistiksel tekniklerle birlikte uygun yöntem ve prosedürleri kullanmalıdır.” temel gerekliliği (şartı) yerine getirmesi beklenmektedir (Madde 7.2.1.1).

Laboratuvarlar bir sefere özgü değil sürekli olarak laboratuvar faaliyeti (deney, kalibrasyon, numune alma) yürütürler. Faaliyet kapsamına giren alanlarda bünyesindeki yetkilendirilmiş personel eliyle yüzlerce, binlerce numune üzerinde deneyler yapar, deney raporları düzenler, bilimsel ve teknolojik gelişmelere, muhataplarından aldığı geri beslemelere göre faaliyetlerini sürekli olarak iyileştirir, altyapılarını geliştirirler.

Anılan standardın ortaya koyduğu en temel gerekliliklerden birisi de “sonuçların geçerliliğinin güvence altına alınması”dır (Madde 7.7). Deney raporları laboratuvarların nihai ürünü olup aynı zaman da varlık nedenleridir. Bu bakımdan, laboratuvarların muhataplarına gönderdikleri deney sonuçlarının her durumda “doğru” ve “geçerli” olması son derece önemlidir. Çünkü karar vericiler laboratuvarlar tarafından kendilerine sunulan deney raporlarındaki verilere göre karar vermektedir. Yanlış kabul/ret ya da yanlış yatırım kararları kimi zaman telafisi güç sonuçlara yol açabilmektedir. Laboratuvarlar, sürekli olarak yaptıkları yüzlerce, binlerce deney sonucunun geçerli ve güvenilir olmasını her bir deney üzerinde “mutlak” kontrol sağlayarak (yüzde 100 kontrol) değil analitik bir yaklaşımla, istatistiksel teknikler kullanarak, deneysel süreçleri yöneterek sağlarlar.

Laboratuvarlar için sonuçların geçerliliğinin güvence altına alınması “bir sefere mahsus” bir çalışma değildir. Değişen ve gelişen şartlara uyum sağlayacak şekilde “sürekli” ve “sürdürülebilir” nitelikte olması gereken bir çalışmadır. Sürekli olarak çok sayıda verinin işlendiği laboratuvar faaliyetlerinde sonuçların geçerliliğinin güvence altına alınabilmesi için uygun istatistiksel tekniklerin kullanılması gerektiği açıktır. Laboratuvar yönetimleri, istatistik tekniklerden yararlanarak, belirli bir zaman aralığında elde edilen verileri kullanarak, laboratuvar faaliyetlerinin “hal ve gidiş”ine dair “geleceğe yönelik” bilgiler üretir, iyileştirmeye açık alanlarla ilgili olarak verilere dayalı değerlendirme yapma olanağı bulurlar. Böylelikle sistematik olarak veriden bilgiye ulaşılmış olur.

Gerek deney yöntemlerinin seçilmesi, doğrulanması ve geçerli kılınması ile birlikte deneylerde ölçüm belirsizliğinin uygun olan geçerli yöntemlerle tahmini (hesaplanması), gerekse deney sonuçlarının geçerliliğinin güvence altına alınması çalışmaları sağlam ve tutarlı bir istatistik bilgisi gerektirmektedir. Laboratuvar faaliyetlerinde kullanılabilecek temel ve ileri istatistik tekniklerinin doğru bir biçimde bilinmesi ve özümsenmesi son derece önemlidir. Laboratuvar faaliyetleriyle ilgili olarak “laboratuvar istatistiği” olarak adlandırılabilecek özel bir alana yönelik istatistik tekniklerinin ve bu amaçla sıklıkla kullanılan istatistiksel terimlerin, herhangi bir kavram kargaşasına yol açmayacak şekilde, laboratuvarlar arasında tam bir uygulama birliği içerisinde, doğru ve özenli bir biçimde kullanılması gerekir.

Otuz yılı aşkın teknik ve idari laboratuvar tecrübesiyle Dr. Vehbi Özaydın’ın kaleme aldığı “Laboratuvarlar için uygulamalı istatistik” kitabında laboratuvar faaliyetlerinde kullanılan istatistiksel teknikler ve ilgili istatistik terimleri son derece anlaşılır bir dille, sayısal örneklerle açıklanıyor. Kitapta yer alan “Metroloji ve Belirsizlik, Geçerli Kılma ve Doğrulama, İstatistiksel Analizler” gibi birçok konu başlığı oldukça dikkat çekici.

Kitapta yer alan deney bazındaki ölçüm belirsizliği tahmini hesaplamaları laboratuvar mühendisleri için son derece yararlı ve pratik bilgiler içeriyor. Ayrıca, kitabın sonuna eklenen “kaynaklar” ve “ekler”, “referans bilgi”ye ulaşmada büyük bir kolaylık sağlıyor.

Kitap öncelikle laboratuvar faaliyetlerinde görev alan laboratuvar mühendislerine hitap etmekle birlikte, mühendislik fakültesi öğrencileri de “metroloji” ve “laboratuvar uygulamaları” derslerinde bu kitaptaki teorik ve pratik bilgilerden rahatlıkla yararlanabilirler. Ayrıca, istatistik teknikleri kullanılarak veri analizi yapan tüm bilim dallarına da (sayısal, sözel) ışık tutabilir.