Labmedya - Laboratuvar ve Sağlık Gazetesi

Giysiler rahatlık ve koruma sağlar ve büyük bir grup insan için stil ve kişiliklerini ifade etmenin son derece önemli bir yoludur. Tekstil endüstrisine genel en uzun ve en karmaşık endüstriyel zincirlerden biri denir. Yarı mamul ürünlerden (ürün iplikleri ve kumaşlar) hammadde üretiminden başlayarak kullanıma hazır ürünlere kadar tüm üretim döngüsü. Endüstriyel kullanım için halı, giyim ve tekstil gibi. Tekstil elyafları çok yapılan malzemeden yapılır. Bazı polimerik yapı ile karakterizedir.

Tekstil üretimi pek çok işlem basamağı gerektiren, oldukça karmaşık bir üretimdir. Ham maddesinden elyaf eldesi, elyaftan kumaş eldesi, kumaşın kimyasal maddelerle terbiye edilmesi, kullanıma uygun özellikler katılması, konfeksiyondan önce veya sonra özel efektler kazandırılarak albeni yaratılması gibi tüm işlemler ileri teknoloji ve çok yoğun emek gerektirir.

Pamuktan geri dönüştürülmüş PET’e kumaşlar ve iklime etkileri

Yıllık sera gazı emisyonlarının yaklaşık % 38’inin tekstil üretimi sırasında oluştuğu tahmin ediliyor. McKinsey Fashion on Climate raporuna göre, moda endüstrisinin yıllık sera gazı emisyonları, Fransa, Almanya ve Birleşik Krallık ekonomilerinin toplam yıllık emisyonlarına eşit. Yine aynı rapora göre, sektörün neden olduğu emisyonların %70’inden fazlası, özellikle enerji yoğun hammadde üretimi, hazırlanması ve işlenmesi faaliyetlerinden kaynaklanırken geriye kalan %30’luk kısım nakliye, paketleme, perakende operasyonları, kullanım ve kullanım sonu gibi faaliyetlerden kaynaklanıyor.

Tekstil üretiminde ucuz ve dayanıklı olmaları sebebiyle, hızlı modanın başlıca ham maddeleri olan sentetik malzemelerin üretiminin, en yüksek emisyona sahip ve doğaya en çok zarar veren süreçler arasında olduğu da belirtiliyor.

Çalışmalar ise, sürdürülebilir liflerin yukarıda bahsedilen bu %70’lik bölümdeki emisyonlarının azaltılmasına yardımcı olabileceğini gösteriyor. Örneğin, organik pamuk, pestisit ve gübrelerin sınırlı kullanımı ve daha gelişmiş tarım uygulamaları nedeniyle geleneksel pamuğa göre yaklaşık %50 daha az emisyon yoğunluğuna sahip, diğer taraftan rPET, malzeme geri dönüşümü ve kapalı döngü üretim yöntemleri sayesinde normal polyesterden yaklaşık %40 daha az emisyon yoğunluğuna sahip.

Ancak, sürdürülebilir malzemelerin emisyon azaltma potansiyeli, benimsenme ve yaygınlaşma düzeyine bağlı ve bu süreçte bazı zorlukları barındırıyor. Örneğin, organik pamuk durumunda, organik sertifikasyona geçiş aşamasındaki ürün verimleri, geleneksel pamuğa kıyasla daha düşük veya alternatif malzeme seçeneklerinde ticari ölçekli üretim, maliyet ve/veya yeni gelişen geri dönüşüm teknolojisi nedeniyle henüz oldukça sınırlı.

Tüm bunlara rağmen, sürdürülebilir liflerin yaygınlaşması su tüketimi, su kirliliği, toprak ve gübre kullanımı ve ötrofikasyon gibi diğer faktörler üzerinde de etkiye sahip olduğundan, önümüzdeki yıllarda sektör için en kilit noktalardan biri sürdürülebilir malzemelerin benimsenmesinin arttırılması olarak tahmin ediliyor.

Tekstil üretimindeki hammaddelerin çevre üzerindeki etkilerini anladığımızda, hangi lifleri tercih ettiğimiz sektörün alacağı yol için oldukça önemli.

Peki, kıyafetlerimizde yaygın olarak kullanılan liflerin etkilerinin neler olduğunu biliyor muyuz?

Pamuk

Çok uzun yıllar boyunca tekstil üretimindeki en yaygın kullanılan malzeme olan pamuk bugün yerini polyestere bırakmış olsa da hala tekstil üretiminde önemli bir yere sahip. Bugün tüm elyafların yaklaşık %33’ünü pamuk oluşturuyor.

Çoğu moda ürününde yaygın olarak kullanılan pamuk, hafif ama güçlü özelliğiyle tekstil için önemli ancak yetiştirme ve işleme yöntemleri büyük miktarda su gerektiren bir malzemedir. Örneğin, bir pamuklu gömlek yapmak için 2.700 litre suya (bir kişinin iki buçuk yılda içtiği su) ihtiyaç vardır. Bu durum özellikle Hindistan, Çin, Pakistan, Türkiye gibi yaygın olarak yetiştirilen ve iklim riskine maruz olan bölgelerde problemlere yol açmaktadır. Bu nedenle, özellikle Türkiye’de iklim değişikliğine bağlı orman yangınları ve kuraklık nedeniyle pamuk üretiminin oldukça etkilenebileceği belirtiliyor. Bunun yanında, konvansiyonel pamuk üretimi büyük ölçüde pestisit ve gübre kullanımına dayanır. Çalışmalar, pamuk tarımının dünyadaki ekilebilir arazinin yaklaşık % 3’ünü kullanmasına rağmen böcek ilaçlarının % 24’ünden ve pestisitlerin % 11’inden sorumlu olduğunu gösteriyor. Bu yoğun kullanım, tarlaların etrafındaki toprağı ve suyu etkiliyor, vahşi hayata zarar veriyor, çiftçilerin sağlığı ve çevredeki alanların ekolojisi üzerinde ciddi etkilere sahip oluyor.

Pamuk aynı zamanda, boyaları iyi çekmediğinden ve kolayca kırışmaya meyilli olduğundan, yoğun bir şekilde kimyasallarla işlenir. Boyar maddenin yanı sıra bu yardımcı kimyasallar da su kaynakları üzerinde ciddi sorunlara yok açmaktadır.

Polyester

Bugün moda endüstrisinde en yaygın kullanılan malzeme olup, toplam elyaf üretiminin %55’ini oluşturmaktadır. Polyester, dünyadaki en yaygın plastik türü olan polietilen tereftalattan (PET) yapıldığı için sürdürülebilir bir tekstil seçeneği olarak değerlendirilmez. Sentetik –petrol bazlı bir malzeme olduğu için yıkandığında küçük, çıplak gözle görülemeyen lif (veya mikro lif) parçaları bırakır ve bunlar daha sonra çevreye ve okyanusa karışır. Ayrıca biyolojik olarak parçalanamaz ve bu nedenle çevrede çok uzun süre kalır. Üretim süreci enerji yoğundur ve genellikle solunduğunda kanserojen olduğu bilinen katalizör – özellikle antimon gibi ağır metaller kullanır.

Avantajı, çok yönlülüğü, sağlamlığı, yumuşaklığı ve yıkandıktan sonra çabuk kuruması gerçeğinde yatmaktadır. Diğer yaygın malzemelerle karşılaştırıldığında, polyester ucuzdur. Kullanım sırasında bakım için düşük enerji gereksinimine sahiptir ve kırışmaya karşı dayanıklıdır. Polyester, doğal lifler gibi biyolojik olarak parçalanmaz ve doğaya yüzyıllarca kalır. Diğer taraftan polyester geri dönüştürülebilen bir malzemedir.

rPET olarak da bilinen geri dönüştürülmüş polyester lifleri, tekstil alanında geri dönüşümlü olarak kullanılan ve pet şişe atıklarından geri dönüştürülerek elde edilen bir lif grubudur. rPET, plastikleri doğa ve okyanuslardan uzaklaştırır, birincil polyester kadar kalitelidir ve üretiminde daha az kaynak kullanır. Ancak yine de sonsuza kadar geri dönüştürülemez.

PET’i geri dönüştürmenin iki yolu var: mekanik ve kimyasal olarak. Çoğu rPET, iki işlemden en ucuzu olduğu için mekanik geri dönüşüm yoluyla elde edilir. Mekanik geri dönüşüm ile elyaf gücünü kaybedebilir ve sonunda uygun özellikte bir polyester elde edilemez. Ayrıca, yüksek düzeyde su, enerji ve kimyasal kullanımı gerektiren bu geri dönüşüm sürecinin çevre üzerinde de olumsuz etkileri olur.

Viskon & Lyocell

Viskon, selüloz esaslı rejenere lifler içinde en önemlisi ve en çok kullanıma sahip olan yarı sentetik liftir. Viskoz kumaş ise bu ipliklerden elde edilen kumaşların genel adıdır.

Viskon, üretilen en eski elyaf olup, ilk kez 1883’te ipeğe ucuz bir alternatif olarak üretilmiştir. Viskon üretimi genellikle odun hamuru ile başlar ve bunu yapmak için çeşitli kimyasal ve üretim teknikleri vardır.  Viskon oluşturmak ve düzenli kullanım ve yıkamaya dayanıklı hale getirmek için kimyasal olarak işlemden geçirilmesi gerekir. Geri dönüştürülmüş odun hamuru, kostik soda, amonyak, aseton ve sülfürik asit gibi kimyasallarla işlenir. Bu nedenle, doğal ve sürdürülebilir bir kaynaktan gelen, ancak kimyasallarla yapılmış bir kumaş elde edilir.

Viskon selülozdan yapıldığından, polyester gibi diğer sentetik elyaflardan daha sürdürülebilir bir elyaf olduğu yönünde bir görüş vardır. Viskon giderek daha fazla Lyocell prosesi kullanılarak üretilmektedir. Bu yöntem, çok daha çevre dostu hale getiren çok az atık ürün üretir. Lyocell üretimi, geleneksel viskon üretimine göre daha az enerji gerektiren modern yöntemleri içerir. Lyocell gibi sürdürülebilir suni selüloz lifleri, kapalı döngü üretim yöntemleri nedeniyle geleneksel liflerin emisyonunun yaklaşık yarısını üretir.

Naylon (Polyamid)

Sentetik kumaşlar arasında yaygın kullanıma sahip olan naylon çorap, yağmurluk ve çeşitli günlük giysilerin yapımında kullanılan güçlü, elastik ve kırışmaya karşı dayanıklı bir malzemedir. Naylon üretim yöntemleri azot oksit adı verilen çok güçlü bir sera gazı yayar ve enerji yoğun bir prosestir.

Elastane (Spandex)

Spandex olarak da bilinen elastan, ek esneme gerektiren tekstiller üretmek için diğer liflerle karıştırılır ve kot pantolon, gömlek, mayo ve spor kıyafetlerimizin çoğunda bulunur. Elastan normal uzunluğunun altı katına kadar esneyebilir, böylece kumaşa eklenmesi anında rahatlığını artırır ve giyilebilirliği artırır.

Bununla birlikte, elastanın diğer elyaflarla karıştırılması, geri dönüşümü çok daha zor hale getirir – tipik olarak ağırlıkça %3’ten daha az miktarlarda kullanıldığından, malzemenin bu kadar küçük bir bölümünü geri dönüştürmenin ekonomik yollarını bulmak kolay bir iş değildir ve yeni teknolojilere ihtiyaç vardır.

İpek

‘Kumaşın Kraliçesi’ olarak bilinen ipek, 5000 yıl önce antik Çin’de ortaya çıkan en pahalı, göz alıcı ve lüks kumaşlardan biri.

İpekçilik olarak da bilinen üretimi oldukça emek yoğun bir sürece sahiptir. 1 kg ipek üretmek için 3000 ipek böceğinin 104 kg civarında dut yaprağı yemesi gerektiği söylenmektedir. Üretim yönteminin etikliği hala tartışma konusu olan bu malzemenin olumlu yanı, eğer başlangıçta hiçbir endişe verici madde kullanılmadıysa, biyolojik olarak güvenli bir şekilde bozunabilmesidir.

Yün

Bilinen en eski elyaf türü olan yün, son derece dayanıklı, sıcak ve nefes alabilir bir malzemedir. Özellikle koyunların, alpakaların, develerin ve keçilerden elde edilen hayvansal kıl kökenli doğal bir elyaf olan yün biyolojik olarak parçalanabilir ve birkaç ay içinde toprakta doğal olarak ayrışarak değerli besin maddelerini geri verir. Aynı zamanda, yün liflerinin uzunluğu onları halihazırda kurulu sistemlerin bulunduğu mekanik geri dönüşüm için daha uygun hale getirdiğinden, en “geri dönüştürülebilir” liflerden biridir.

Bununla birlikte, yün nispeten pahalıdır ve üretmek için önemli miktarda alan ihtiyacı gerektirir. Ayrıca, kullanımdan önce kiri ve zararlıları gidermek için işlemden geçirilmelidir. Bu aşama kötü yönetilirse kimyasal işlem gerektirir ve bu da çevre üzerinde olumsuz etkilere neden olabilir.

Kaynaklar:  https://www.kmo.org.tr/resimler/ekler/ae5e4a388eea976_ek.pdf 

                  https://www.products.pcc.eu/tr/k/tekstil-uretimi/