Page 58 - LabMedya - 68

58 BİLİM

EFSANELEŞMİŞ BİLİM

HİKAYELERİNDEKİ BİLİNMEYENLER

Bilim hikayelerindeki yanlışlar birçoğumuzun dikkatini çekmiş olabilir.
Newton’un yer çekimi keşfi, Franklin’in uçurtma deneyi gerçekten gerçek mi?

Bilim hikayelerindeki yanlışlar daha önce Bilim hikayelerindeki yanlışlar bir kenara, BİLİM HİKAYELERİNDEKİ
dikkatinizi çekti mi? Şaşırdığımız hikayelerin gelelim doğrulara. ‘Gravitation’ (yer çekimi) YANLIŞLAR BİR BİR ORTAYA
bazılarının arkasındaki gerçekler aslında kelimesi de ilk kez Newton ile Stukeley’in ÇIKIYOR
farklı. Hatta birçok insanın, “Kafasına elma bu sohbetlerinde geçmiştir. Eserde ayrıca
düşerek yer çekimini bulmuş, bize keşfedecek Newton’un çocukluğuna ve hayatından birçok Büyük bir ihtimalle bu deney hiç olmadı.
bir şey kalmadı ki!” dediğini tahmin ediyoruz. olaya da değinildi. Örneğin, Grantham’daki Alberto A. Martinez’in kitabında belirttiği gibi,
evinin yakınına tam ölçekli bir yel değirmeni Franklin’in ünlü deneyindeki şüphelerden biri
Küçük bir spoiler ile başlayalım; mesela, modelini nasıl inşa ettiğini anlatıyor. Bunun Ama ispinozlar, Darwin’in doğal seçilim ve
Newton aslında yer çekimini kafasına elma hiç ayrıntı olmaması. Aslında, Franklin Ağustos
düşerek keşfetmedi. Ama nasıl keşfetti ve dışında, dünyanın en etkili ikinci fizikçisi 1752’de Pennsylvania Gazette‘deki yazısında evrim konusundaki çalışmalarının temel ilham
bu elma hikayesi de nereden çıktı? Şimdi, (birincisi Einstein) kabul edilen Newton’un deneyin açıklamasını yapmadı. Bunun kaynağı değildi. Darwin’in Beagle gemisinde
birlikte bu keşiflerin aslında bu kadar sıradan unutkanlığından da bahsediliyor. İlk olarak yerine, herkesin yapabileceği bir şey olarak geçirdiği zaman, Galapagos’ta gördüklerini
çeşitli yaratılış teorileriyle birleştirdiği için
olmadığını, uzun yıllara dayanan araştırma ve hipotez olan yer çekimi daha sonra kanun tanımlayarak, fırtınada uçurtma uçurmanın şekillendirici oldu. İspinozlar mikroevrimin
düşünme süreçlerine dayandığını okuyalım. haline gelmiştir. sadece temel bir taslağını verdi.
mükemmel örnekleri olabilir. Ancak bu
HİÇBİR ŞEY BİR ELMANIN ŞİMŞEKTEN ELEKTRİK Buna karşılık, Fransız bilim insanı Jacques de ispinozların varlığı, Galapagos’taki
DÜŞMESİYLE BAŞLAMADI TOPLAMAK AKIL KÂRI DEĞİL! Romas 1753’te benzer bir deney yaptı. Fakat kurbağaların ve yerli küçük memelilerin
deney hakkında sayısız ayrıntı verdi: tarih ve yokluğundan daha az etkiliydi.
2010 yılında Londra Kraliyet Topluluğu, Texas Üniversitesinden araştırmacı Dr. Alberto saat, kullanılan ipin ve telin uzunluğu ve fırtına Peki, bu hikaye nasıl ortaya çıktı? Bilim
18. yüzyıl yazarı William Stukeley‘in el Martinez, Science Secrets: The Truth About yaklaşırken ipe dokunma hissi. Franklin’in tarihçileri bunu, Galapagos ispinozları ve
yazması anılarını ilk kez çevrim içi yayımladı. Darwin’s Finches, Einstein’s Wife, and Other makalesi, fırtınada güvenli bir şekilde uçurtma fizyolojileri ile doğal seçilim arasındaki
Newton’ın yakın arkadaşı Stukeley, Newton’la Myths kitabında bilim efsanelerini çürütüyor. deneyi yapılabileceğini yazarken, de Romas bağlantıyı inceleyen evrimci biyolog David
sohbetlerini ve onun biyografisini Memoirs Kitap hakkında konuşan Martinez, Benjamin uçurtma ipine parmak eklemleriyle sadece Lack‘e atfediyor. 1947 tarihli Darwin’in
of Sir Isaac Newton’s Life eserinde kaleme Franklin‘in meşhur uçurtma deneyinin gerçek kısa bir süre dokunduğunu yazdı. Üstelik İspinozları kitabına uzanıyor. Bu terimi ilk
aldı. 1752 yılında yayımladığı bu esere olup olmadığını anlattı. elektriğin verdiği acı hissi onu bu deneyimi kullanan o olmasa da Darwin’in adını bu özel
2010 yılına kadar yalnızca akademisyenler İddiaya göre, Franklin yıldırımda elektrik çıplak elle tekrar etmemeye ikna etti. gagalı kuşlarla ilişkilendirdi. Gaga şeklindeki
ulaşabilmekteydi.
yükünü kanıtlamak için yağmurlu bir havada De Romas, Paris Bilimler Akademisinden ve büyüklüğündeki çeşitlilik, doğal seçilim ve
‘paratoner‘ gibi bir uçurtmayı uçurur. Bu deneyi başarıyla tamamlayan ilk kişi olduğunu kademeli değişim için mükemmel bir örnekti.
deneyi kesin olmamakla birlikte (zaten kabul etmelerini istedi. Komite, Franklin’in Darwin gerçekten de ispinozları incelediği
deneyin kendisi de kesin değil) 1752’de yaptı. önceliğe sahip olduğunu gösteren ayrıntıları için, birçok kişi Darwin’in çalışmalarında
Bir anahtara bağlı bir uçurtmayı fırtınalı bir vermemesi nedeniyle isteği kabul etti. ispinozların rolünü yanlış yorumladı. Üstelik
havada uçurdu. Uçurtma leyden kavanozuna Franklin ilginç bir şekilde oldukça sessizdi. bu baskın anlatı haline geldi.
bağlıydı. Anahtara yıldırım çarptığında, elektrik
kavanozun içine girdi. Böylece yıldırımın O zamandan beri çeşitli araştırmacılar, Son olarak fizikçi Albert Einstein’ın görelilik
elektrikten oluştuğunu kanıtladı. Ancak Franklin’in o uçurtmayı 1752’de uçurmadığını teorisinde eşinden yardım aldığı iddialarına
deneyin başarısız olmasından korkan Franklin, kanıtlamaya çalıştı. Buna, deneyin kısaca bakalım. İddiaya göre, Einstein büyük
deneyde sadece oğlunu yanında bulundurdu. gerçek olmadığını ileri süren TV programı teorisini geliştirirken eşi Mileva Marić‘ten
Bu durum, deneyin gerçekten yapılıp Mythbusters da dahil. Bilim yazarı Tom Tucker etkilendi. Dr. Martinez bu konuda da fikrini
beyan ediyor: Marić ve Einstein, Zürih
Peki, yer çekimi hikayesi neydi? Yıllarca yapılmadığı konusunda şüpheleri artırıyor. da Bolt Of Fate: Benjamin Franklin And His Politeknik‘te birlikte araştırma konuları
öğrendiğimiz şey, Newton’un bir elma Electric Kite Hoax kitabının bir bölümünü geliştirdi. Ancak Marić hamileliği dolayısıyla
ağacının altında otururken kafasına bir elma uçurtma hikayesini çürütmek için harcadı. okuldan ayrıldıktan sonra araştırma işbirliği
düşmesi sonucunda “Buldum!” diyerek Yine de hikayenin savunucuları var. Martinez yaptıklarına dair hiçbir kanıt yok.
yer çekimini keşfetmesiydi. Ancak pek çok bile hikayenin doğru olmadığından tam olarak
cezbedici hikaye gibi bu da içinde ‘elma’ emin değil.
olmasına rağmen tam olarak böyle değil.
DARWIN’İN İSPİNOZLARI VE
100 sayfalık eserde Stukeley o anları şöyle EİNSTEİN’IN EŞİNDEN ALDIĞI TÜYO
anlatıyor: “Akşam yemeğinden sonra havanın
da biraz ısınmasıyla bahçeye çıktık. Elma Martinez bu konuyu şöyle anlatıyor: “Efsaneye Bilim hikayelerindeki yanlışlar bitmedi.
ağaçlarının gölgesinde çay içtik. Yalnızca o göre, Benjamin Franklin fırtınalı bir günde Elbette, evrim teorisinin fikir sahibi Charles
ve ben… Bana yer çekimi düşüncelerinin paratoner ve ipin ucunda sallanan bir Darwin ve dünyanın gelmiş geçmiş en öncü
hala aklına ilk girdiği zamanki gibi olduğunu anahtarla uçurtma uçurmaya cesaret etti. fizikçisi Albert Einstein da efsanelerden
söyledi. Derin düşüncelere dalarak otururken Yıldırım uçurtmaya çarptı. Güçlü yıldırım nasibini aldı. Birçok insan hala Darwin’in PBS Ombudsmanı Michael Getler de
bir elmanın düşmesi vesile oldu. ‘Neden metal anahtarı doldurdu. Franklin daha sonra Galapagos Adaları’ndaki ispinozlarını Einstein’ın Karısı filmindeki hataları kaleme
bu elma her zaman dik bir şekilde düşüyor anahtara dokundu ve elektriklendi. Böylece inceleyerek evrim teorisi için ilham aldığını aldı. Martinez de Marić’in yakın arkadaşlarına
da yana ya da yukarı doğru düşmüyor? yıldırımın elektrik yüklü doğasını kanıtladı.” düşünüyor. Ama bu doğru değil. Alaycı kuşlar yazdığı mektuplarda Einstein’ın
Bu, kesinlikle yer çekiminin onu dünyanın ve kurbağalar hakkındaki kesin gerçekler, araştırmalarına katılımına dair hiçbir kanıtın
merkezine çekiyor olmasından. Ardından Dr. Martinez, hikayenin gerçek olup olmadığını söyledi. Einstein’ın meslektaşları,
olmadığına dair görüşünü şöyle dile getiriyor: Darwin için daha iyi kanıtlar sağladı. Olympia Akademisi tartışma gruplarında
Maddede bir çekim gücü olmalı. Dünyadaki “Kitapta geçen Ben Franklin’in uçurtması Marić’in sessiz gözleminden özellikle
çekim gücünün toplamı dünyanın herhangi bir hikayesine bayılıyorum. Bu adamın fırtınada Dr. Martinez yine bu konudan da kitabında bahsediyor.
tarafında değil, dünyanın merkezinde olmalı. uçurtma uçuracak cesarete ve aptallığa bahsediyor. Dr. Martinez’e göre, Darwin’in
Bu nedenle bu elma dikey olarak veyahut sahip olduğunu ve bir çocuk oyuncağını yeni başlayan makroevrim anlayışında İnsanlar geçmişi bilmek için o kadar güçlü
merkeze doğru düşüyor. Eğer bir madde gökyüzünden ‘elektrik ateşi’ çekmek için ispinozların ne kadar rol oynadığına dair bir bir arzuya sahip ki, çoğu zaman geçmişi icat
diğerini çekiyorsa bu onun miktarıyla da kullandığını hayal etmek büyüleyici. Klasik bir bulgu yok. Evet, ispinozları ve onların çeşitli ediyorlar.
orantılı olmalı. Dolayısıyla Dünya’nın elmayı efsane ile aynı: Gökyüzü ve gök tanrısından gagalarını belgeledi. Ancak Türlerin Kökeni
çektiği gibi elmanın da dünyayı çektiğini ateşi çalmak için uzun bir rezene sapı eserinde ispinozlardan bahsetmedi. İspinozlar Kaynak: https://shiftdelete.net/bilim-
söylemek mümkün’ dedi. kullanan Prometheus’un hikayesi.” ve gagaları, Beagle’ın Yolculuğu‘nda kısa da hikayelerindeki-yanlislar-neler - Hilal
olsa önemli bir yere sahip. Bardakcı