Page 45 - LabMedya - 75

BİLİM 45

O günden bu yana da tartışmalı kararlarıyla gün- geceler geçirmesine sebep olabilir. Peki bunun ön- arktik hem de ılıman iklime uyumlu çok sayıda bitki yeni teknikler geliştirildi. Nobel’in bu üç bilim insanı-
demden hiç düşmedi. Son olarak yaptığı anketle, lemini almak için çok geç mi kaldık? Bunu ancak ve hayvan türü yaşıyordu. Bu günümüzde karşılığı na verilmesi de bundan kaynaklanıyor.
“CEO olarak kalıp kalmaması gerektiğini” kullanıcı- zaman içinde görebileceğiz ve o gün, sandığımız olmayan bir ekosisteme işaret ediyordu.
lara sordu ve onların kararıyla yeni CEO arayışına çok daha yakın. Bu gelişmeler fiziğin başka dallarıyla da ilişkili. Me-
geçti. Bir yandan da Twitter Dosyaları adı verilen Geçmişe ışık tutmasının yanı sıra içinde bulunduğu- sela yaklaşık 100 yıldır gündemimizde olan problem:
bir ifşaat zinciriyle, Twitter yönetiminin kendisinden KAŞ AÇIKLARINDAKI ULUBURUN muz iklimsel ısınmanın gelecekteki sonuçlarını tah- Kuantum mekaniğiyle evrensel çekim yasasını bir
önce tüm dünyaya karşı işlediği suçlarla ilgili olduğu- BATIĞI’NDA SIRADIŞI KALAY KEŞFI min etmemize yardımcı olabileceği düşünüldüğünde araya getirmek (kuantum gravitasyon teoremi).
nu iddia ettiği belgeleri, bir şeffaflık gösterisi olarak, bu araştırma ayrı bir önem arz ediyor. Çalışmanın
kimi gazeteciler eliyle kamuoyuna servis ediyor. 2022’nin en dikkat çekici arkeolojik keşiflerinden şaşırtıcı sonuçlarından bir diğeri ise elde edilen eDNA “Böyle bir teori olmalı mı, ikisi bir araya getirilirse
biri, Tunç Çağı sonuna ait Uluburun Batığı’nda ele içinde günümüz fillerinin geçmişteki atası olan mas- ne olur?” gibi sorular var. Halen cevaplanamadı.
Twitter’ın el değiştirmesi daha çok “Şimdi nereye geçmiş kalay külçelerinin Toroslar ve Tacikistan-Öz- todona ait DNAya da rastlanmıştı. Bu sonuç bize soyu Ama son 10 yıldır biraz daha tartışılan bir yaklaşım
gideceğiz?” ya da “Twitter’a ne olacak?” soruları bekistan bölgesinden geldiğine dair bulguların or- tükenmiş olan bu Buz Devri memelisinin yayılım ortaya çıktı. Buna göre Türkçede “solucan delikle-
etrafında tartışılıyor. Oysa pek sormadığımız iki soru taya konmasıydı. alanının Grönland’e kadar ulaştığını gösteriyordu. ri” dediğimiz Einstein-Rosen köprülerinin kuantum
daha var: Twitter niye var ve Twitter’dan önce ne mekaniğindeki dolaşıklıkla ilgisi olabilir.
yapıyorduk? Bu gemi MÖ 1320-1300 yılları arasında Kaş açıkların- 2022’de antik DNA çalışmaları açısından önemli
da batmıştı ve nitelikli kargosuna bakılırsa Amarna bir gelişme de Nobel Fizyoloji ve Tıp ödülünün in- Bu yönde çalışmalar giderek arttı. “Laboratuvarda
Twitter gibi neredeyse tüm dünyada gündem be- Mektupları’ndan bildiğimiz hükümdarlar arası hediye san evrimi ve soyu tükenmiş homininler üzerine iki parçacığı dolaştırdığımızda da bir mikro solucan
lirleyen dev bir merkezi platformun sahipliği ko- değiş tokuşu ya da prestijli mal ekonomisinin somut yaptığı paleogenomik çalışmalar nedeniyle Max deliği oluşuyor” diyenler de var. Biraz hayal gücünü
nusu bugüne kadar pek tartışılmamıştı. Şimdi tek bir göstergesiydi. Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü Direktörü zorlayan bir fikir ama cidden tartışılıyor ve önemli
bir sahibi var ve istediğini yapacak güçte. Üstelik Svante Pääbo’ya verilmesiydi. Svante Pääbo’nun çalışmalar yapılıyor. Bell Eşitsizlikleri’ne verilen bir
platformun yeni sahibi, dünyanın her yerinde iş Zırh, silah ve birçok başka nesne için kullanılan tunç; çalışmaları soyu tükenmiş en yakın akrabalarımız Nobel’in burada da yansımaları olacaktır.
ilişkileri ve Twitter harici işleri de olan bir iş insanı. bakır ve kalayın karıştırılmasından elde edilen bir olan Neandertaller ve Denisovalılarla modern in-
alaşımdır. Uluburn batığındaki bakır ve kalay miktarı san arasında gen akışı gerçekleştiğini gösteriyor. NÜKLEER FÜZYON
O yüzden, tam da şu anda “Neden tüm dünya, in- yaklaşık 5 bin tunç kılıç üretmeye yetiyordu. Bakır Ayrıca bu araştırmalar sonucunda, arkaik genetik DENEYLERINDE BÜYÜK ATILIM
ternetin kurucu babalarının idealleri aksine birkaç başta Kıbrıs olmak üzere Ege ve civarında erişile- mirasın modern insana yüksek uyumunun, Tip-2
merkezi platformda toplandı ve bu platformların bilir olmasına karşın, bölge kalay kaynaklarından diyabete yatkınlık veya enfeksiyonlara karşı yük- Bu yıl karbon-temelli yakıtlardan uzaklaşma çabala-
sahiplerine niye güvenelim?” sorusunu sorma za- yoksundu. sek bağışıklık tepkisi gibi çeşitli özellikleri kazan- rında, özellikle de yenilenebilir enerji kaynaklarında
manı… dırdığı keşfedildi. Antik DNA alanındaki çalışmalara müthiş atılımlar yaşandı. Bunların başında güneş
Bilimsel veriler tereddütlü olsa da, bu dönemde verilen Nobel ödülü hiç şüphesiz alana yeni bir paneli kullanımının katlanarak artması geliyor.
kalayın çıkarıldığı bazı potansiyel maden adayları ivme kazandıracaktır.
mevcuttu: Birleşik Krallık’ın güneyide Cornwall, Af- Ama bu zaten alıştığımız gidişat. Alışmadığımız ha-
ganistan, Kazakistan, Sırbistan, Bohemya-Saksonya. ber, füzyon teknolojisindeki müthiş atılımdan geldi:
Hitit İmparatorluğu’nun kontrolünde kalan bazı kalay 70 yıldır başarılamayan “ateşleme”, deneysel bir
madenleri dışında, bütün bu merkezler herhangi bir mini-reaktörde ilk defa başarıldı. Böylece bir füzyon
Tunç Çağı devlet organizasyonunun bulunmadığı reaktörü, neredeyse bir asırlık tarihinde ilk defa,
bölgelerde yer alıyordu. verilenden fazla enerji üretmeyi başardı. Füzyon
reaktörleri, günümüzdeki nükleer santrallerden çok
Science Advances’ta yıl sonuna doğru Uluburun daha verimli, temiz ve yenilenebilir olacak.
hafiri Cemal Pulak ve arkeolog Aslıhan Yener’in
de dâhil olduğu bir grup arkeolog tarafından ya- Günümüzdeki nükleer santrallerin hepsi fisyon
ChatGPT FIRTINASI: YAPAY ZEKA yımlanan bir makale, kurşun izotop, kalay izotop reaksiyonuna dayanıyor. Fisyon, uranyum veya
IŞLERIMIZI ALMAYA BAŞLADI MI? ve iz element analizleri; batıktaki kalayın üçte iki plütonyum gibi iri atomların nötronlarla parçala-
oranında Tacikistan-Özbekistan, üçte bir oranında narak daha küçük atomlara ayrışması demek. Bu
Yapay zekanın amacı, işleri insanlardan almak değil, Toroslar’dan geldiğini ortaya koydu. NOBEL FIZIK ÖDÜLÜ, BELL ayrışma sırasında muazzam bir enerji açığa çıkıyor
onlara yardımcı olmak ve belirli görevleri otomatik- EŞITSIZLIĞI ÜZERINE ÇALIŞAN ve onu kullanarak suyu ısıtıp, buharlaştırıp, türbin-
leştirerek hayatı kolaylaştırmak olarak açıklansa da, Arkeolojik veriler batıktan 3 bin kilometre uzaktaki BILIM INSANLARINA VERILDI leri döndürüp, elektrik üretebiliyoruz. Ancak fisyon
gelişmeler bize farklı şeyler söylüyor. Facebook, Tackistan-Özbekistan madenlerinde çalışanların, tepkimesi zincirleme olduğu için bir kez başladıktan
Disney, Twitter ve son olarak Amazon’un 10 binler- mevsimlik hayvancılığın ve alçak arazilerdeki tarım- Bu seneki Nobel Fizik Ödülü çok dikkat çekici. Çünkü sonra kontrolden çıkabilir. Reaksiyonu kontrol ede-
ce çalışanını işten çıkarmasının arkasında yapay sal toplulukların desteklediği mevsimlik yerleşim- deyim yerindeyse “öteki kuantuma” verildi. Bu ifa- mediğimizde nükleer sızıntı, etmek istemediğimizde
zekanın payı olabilir mi? ciler olduğuna işaret ediyor. Bulgular MÖ 1500’den deyi müfredatta genelde değinmediğimiz kuantum atom bombası oluşuyor.
itibaren buradaki grupların daha geniş iletişim ve mekanikleri, dolaşıklık ve Bell Eşitsizlikleri’yle ilgili
Son birkaç yıldır salgın hastalık, küresel enflasyon, ticaret ağlarına dâhil olduğunu gösteriyor. konular için kullanıyoruz. Füzyon ise hidrojen atomlarının kaynaşarak helyum
iklim krizi ve savaş gündemleriyle boğuşurken; dün- gibi daha büyük atomlara dönüştüğü tepkimeler.
ya devleri, kârlarını rekor seviyelerde artırarak elde MÖ 16. yüzyıldan itibaren Orta Asya’dan Mezopo- Bell Eşitsizliği, John Stewart Bell’in 60 yıl önce ortaya Bunlar her saniye Güneş’in çekirdeğinde de yaşa-
ettikleri nakit gücünü teknoloji ve özellikle yapay tamya’ya (oradan da Ege’ye) kalayı getiren ticaret attığı bir teori. Bu ödül de hem Bell Eşitsizliği üzerine nıyor. Biz de tokamak veya stellarator adı verilen
zeka yatırımlarına aktardı. İlk halka açık gelişmiş yollarına dair yazılı kaynaklarımız nerdeyse hiç yok- yaklaşık 30 yıldır yapılan çeşitli deneylerin birikimine reaktörlerde Güneş’teki sıcaklıkları taklit ederek
sohbet robotu ChatGPT, geçen ay oynamamız için sa da Uluburun kalayı bize temasın sürdüğünü ve hem de yaklaşmakta olan kuantum teknolojilerine füzyon reaksiyonlarıyla enerji üretmeye çalışıyoruz.
önümüze atıldı ve bu çok büyük ihtimalle buzdağının böyle küçük toplulukların gelişmiş Akdeniz ticaret (kuantum bilgisayarlar ve haberleşme teknikleri Ancak verilen enerjiden daha fazlasını 70 yıldır bir
sadece görünen yüzü. Henüz asıl büyük devler, bu ağına nasıl entegre olduklarını gösteriyor. Toroslar’a gibi) verildi. türlü elde edememiştik.
alandaki yatırımlarını gözler önüne sermedi ve muh- gelince, Bolkardağ merkezli üretimin önceden düşü-
temelen bir süre daha bunu yapmaya niyetli değiller. nüldüğünden daha uzun ömürlü olduğu anlaşılıyor. Kuramsal kısmı da özetleyelim. Bell, 1960’larda ilginç 2022’de nihayet ilk kez reaktör içindeki füzyonu
Uluburun Batığı’yla çağdaş Hitit metinleri bölgedeki bir şey fark ediyor: Klasik düşüncemize göre eşitsiz- başlatmak için harcanandan daha fazla enerjinin
TrueUp’a göre, 2022’de şu ana kadar teknoloji şir- madencilik faaliyetinde Hititlerin nezaretini ortaya lik “Bir şey bir şeyden büyüktür” olmalı ama kuantum üretildiği ilan edildi (buna “ateşleme” deniyor). Bu
ketlerinde 223 bin 437 kişi işinden oldu. koyuyor. mekaniğinde böyle değil. Başka bir deyişle, bir ifade çok heyecan verici ama acele etmemek gerek. Füz-
yazıyor ve “Bu sayı ikiden küçük olmalı” diyor. Ancak yon reaktörlerinin hayatımıza girmesine hâlâ onlar-
Araştırma şirketi McKinsey’nin bir çalışmasına göre, GRÖNLAND’DE EN ESKI DNA KEŞFEDILDI söz konusu sayı kuantum mekaniğinde ikiyi geçiyor. ca yıl var. Çünkü reaktör içindeki yakıtı ateşleyen
2030’a kadar yapay zeka yazılımları ve robotlar, lazeri çalıştırmak için aslında reaktörde üretilenden
dünyada çapında mevcut insan emeğinin yüzde 2022’de genetikteki en önemli gelişmelerinden biri- İşte bu tuhaflığa bağlamsallık diyoruz. Yani kuantum yüzlerce kat daha fazla enerji harcandı. Yani teknik
30’unun yerini alacak. “Yapay Zeka Devrimi”, ABD nin antik DNA alanında gerçekleştiğini söyleyebiliriz. mekaniğine göre doğada yaptığımız bir gözlemin, olarak bu reaktör halen net bir enerji üretebilmiş
ve Avrupa’da yaşanan Sanayi Devrimi’nin yarattığı Kopenhag Üniversitesi’nden bir grup bilim insanı onun beraberinde yaptığımız başka gözlemlere de değil. Sadece reaktör içindeki tepkimenin kendisi
etkiden daha büyüğünü başaracak. Rapora göre Grönland’ın kuzey ucundaki Peary Land’de yer alan bağlı olması. Bu ilk başta çok çarpıcı gelmeyebilir. net bir enerji üretti.
yapay zeka destekli otomasyon teknolojileri 2030’a Kap København Formasyonu’ndan aldıkları toprak Çünkü klasik anlayışımızda da bir olay, ikinci bir
kadar 400 ila 800 milyon kişinin işini elinden alacak örneklerinden 2 milyon yıllık, yani şimdiye dek bilinen olaydan etkilenebilir. Ama kuantum mekaniğinde bu Füzyon reaktörleri önünde bolca fiziksel engel de
ve 375 milyon kadar kişinin iş kategorilerini tama- en eski DNA’yı elde ederek bir rekora imza attı. ikinci olay birinci olaydan çok uzakta, örneğin bütün var. Örneğin bu reaktördeki lazer günde bir kez ça-
men değiştirmesi gerekecek. bu ölçümlerin yapıldığı sürede ışığın gidemeyeceği lıştırılabiliyor. Halbuki bu reaksiyonun işe yaraması
Sonuçları 7 Aralık 2022’de Nature dergisinde ya- kadar uzakta olabiliyor (buna da dolaşıklık deniyor). için lazerin her saniye 10 kez çalışabilmesi gerekiyor.
Brookings Enstitüsü’nün raporu ise sivil kaosu en- yımlanan çalışmayla, topraktan elde edilen, eDNA Yine de bu reaksiyonu görmek için nice fizikçinin
gellemek için bazı Batılı demokrasilerin, (tıpkı Büyük diye de bilinen çevresel antik DNA verisi bölgenin o 1970’lerde bunu gösteren ilk deneyler o kadar ikna gelip geçtiğini düşünürsek, böylesi bir gelişmeye
Buhran sırasında yaptıkları gibi) otoriter politikala- dönemdeki ekosisteminin yeniden yapılandırılmasını edici değildi. 1980’lerde daha ikna edici deneyler hayattayken tanık olmak heyecan verici ve şaşırtıcı.
ra başvuracağını öne sürüyor. Bu gibi korkutucu sağladı. Elde edilen DNA dizilerine göre, iklimsel bir yapıldı. 1990’larda iyice ilerledi. Telenakil gibi (bir
araştırma sonuçları, milyonlarca insanın uykusuz ısınma sürecinden geçilen o dönemde, bölgede hem yerden bir başka yere kuantum durumunu ışınlama) Kaynak: https://www.indyturk.com / Çağla Üren