Page 44 - LabMedya - 75

44 ETKİNLİK
BİLİM

2022’DE

BİLİM DÜNYASINDA

NELER OLDU?

2021’de dünya NFT, Metaverse, kripto para ve diğer ilk defa genetiği değiştirilmiş bir domuz kalbi nakle- hatırlama ve bilişsel işlevler sırasında oluşan bulgu- sak yeni proteinler de üretebilir, yeni “makineler”
blok zinciri teknolojilerinin etkisi altındaydı. Adeta dildi. 61 gün yaşadı ama maalesef öldü. ların gözlemlendiğine işaret etti. Makalenin yazarları oluşturabilir, yeni biyolojik sistemler geliştirebiliriz.
çılgınlığa dönüşen yeni uygulamaları anlamlan- bulguların “ölürken hayatın gözlerin önünden film Hücrelerin programlanışını değiştirebiliriz.
dırmaya çalışırken, bir yandan da mRNA aşılarıyla Ölüm sebebinin domuzdan gelen CMV (cytome- şeridi gibi geçmesini” düşündürdüğünü öne sürüyor.
koronavirüs salgınını hafifletmeye, evlerimizden galovirus) virüsü olduğu düşünülüyor. İlk etapta AlphaFold sayesinde bilgisayar başında ürettiğimiz
çıkmaya çabalıyorduk. “başarısız” bir çalışma gibi düşünülse de aslında Felç nedeniyle çevreyle iletişimin bozulduğu sinir bir proteinin üç boyutlu hale nasıl geleceğini birkaç
biyoteknoloji için ve insan sağlığı için harika bir ge- sistemi hastalıklarında beyin-bilgisayar arayüzü ile saat içinde görebilir, buna göre o sentetik proteini
Bu yıl yeniden okullara, işyerlerine ve sokaklara lişme. Öncelikle, organ naklinde başka bir insandan iletişimin sağlanmasına ilişkin çalışmalar son yıllar- istediğimiz gibi değiştirebiliriz. Birkaç yıl önce bu, bi-
dönerken, gündemimizde büyük ölçüde yapay zeka veya hayvandan organ nakli reddini önlemek için da artarak devam ediyor. Geride bıraktığımız sene limkurgu düzeyinde bir teknolojiydi. Şu anda gerçek.
uygulamaları, sosyal medyanın geleceğine dair tar- çok ağır bağışıklık baskılayıcı ilaçlar gerekiyor ki içinde ilk kez, amyotrofik lateral skleroz nedeniyle
tışmalar ve kripto paraların da dahil olduğu teknoloji buna rağmen bile çoğu nakil başarısız olabiliyor. tüm vücut kaslarının kontrolünü yitiren bir hasta- Sentetik biyolojiyle genetik hastalıklara karşı da
sektöründeki büyük değer kayıpları vardı. nın, motor korteks üzerine yerleştirilen elektrotlarla çalışıyoruz. Ama insanlardaki genetik mutasyonların
Fakat immünolojideki gelişmeler sayesinde mole- kelimeler ve cümleler yazarak çevresiyle iletişim nasıl bir hastalığa yol açabileceğini önceden bilmek
Elon Musk’ın Twitter’ı satın almasıyla yeni mecra küler değişiklikler yaparak organ reddinin önüne kurabilmesi de sağlandı. şimdiye dek çok çok zahmetli ve zor bir işti.
arayışları öne çıktı ve birçok kullanıcı Mastodon geçmek teoride mümkün. Bu tarihi örnekte de tam
gibi farklı platformlarla tanıştı. Bu arada Substack 10 genetik molekül değiştirilmiş: domuzun üç geni YAPAY ZEKA INSAN VÜCUDUNDAKI AY’A DÖNMEYE HAZIRLANAN
ve Medium tarzı bloglar da popülerliğini artırırken yok edilmiş ve 7 gen (6’sı insan geni) nakli yapılmış. NEREDEYSE TÜM PROTEINLERIN NASA’NIN ÇARPICI UZAY GÖREVLERI
birçok kullanıcının yeni mecralarda var olmaya YAPISINI ÇÖZDÜ
başladığını gördük. Bunu başarmak için virüslerden gelen CRISPR gibi 2022’de uzay konusunda uzun yıllardır beklenen
teknikler kullanılıyor. Maalesef domuzlardan gelen Bu yıl yapay zekanın yılı oldu. Yapay zeka atılımla- birkaç önemli teknolojik gelişmeyi yaşadık. 2007’den
Yazılı komutlardan görseller üreten Dall-E, Midjour- bir virüs yüzünden de hastanın öldüğü düşünülüyor. rının en önemlilerinden biri de biyoloji alanındaydı. beri tamamlanması ve uzaya fırlatılması beklenen
ney ve Stable Diffusion gibi araçlar sanatçıların ve Bu yüzden de “xenotransplant” denen başka hay- Google’ın yan şirketi DeepMind’ın yapay zekası Alp- James Webb Uzay Teleskobu (JWST) nihayet 6 ayda
tasarımcıların geleceğini sorgulamaya açtı. Kimisi bu vandan insana organ naklinde virüsleri iyi anlamak, haFold, insan vücudundaki 200 milyon proteinin Dünya’ya 1,5 milyon kilometre uzaklıktaki L2 Lagran-
araçları hızla benimserken, kimisi protesto etmeyi bu teknolojinin geleceği için önemli olacak. Virüsler şeklini tahmin etti. ge noktası dediğimiz özel yörüngesine ulaştı. Sonun-
tercih etti. sayesinde biyoteknoloji ilerliyor ve bu tarihi örnekle da evrenin başlangıcında oluşan ilk galaksilere dair
de virolojinin ne kadar önemli olduğunu bir kez daha Vücudumuzdaki bütün hücreler ve dokular protein- JWST’den ilk gözlemsel görüntüler büyük bir basın
Bu arada sohbet botu ChatGPT’nin estirdiği fırtına anlamış oluyoruz. lerle oluşuyor; bu proteinler bir makinenin parçaları konferansı eşliğinde duyuruldu. Teleskoptan göz-
yazılımcılardan roman yazarlarına kadar bir dizi gibi birbiriyle iletişim kurabiliyor, iç içe geçebiliyor, lem zamanı alan astrofizikçiler geçen sene içinde
önemli mesleğin gelecekte makinelerin eline geç- MS HASTALIĞININ ARKASINDAKI VIRÜS değişik yapıları oluşturabiliyor. Onlar sayesinde in- yepyeni birçok veriye ulaştı, bunların sonuçlarını bu
mesi endişesini doğurdu. sanız ve kanser gibi ciddi hastalıkların tamamı da, sene daha fazla görmeye başlayacağız.
2022’de nöroloji ve nörobilimde önemli gelişmeler yaşamımız da, her şey bu proteinlere bağlı. O yüzden
Bizler internetle ilişkimizin bugününü ve yarınını oldu. Bunlardan en çok ses getirenleri, multipl skle- bunların üç boyutlu yapılarını mutlaka anlamamız Diğer önemli gelişme de 1973’de Apollo 17 göreviyle
sorgularken, uzay teknolojilerinde de çok büyük roza (MS) bir virüsün neden olabileceğine ilişkin bu- gerekiyor. son kez Ay’a giden astronotların ardından Ay’da üs
atılımlar gerçekleşti. James Webb Uzay Teleskobu’n- güne kadar yapılmış en kapsamlı çalışma, Alzheimer kurma ve dolayısıyla bizim neslimizin de Ay yolcu-
dan gelen ilk çarpıcı görüntüleri günlerce konuştuk, hastalığının ilerleyişini yavaşlatabilecek ilk tedavi Yapıları öğrendiğinizde biyolojinin nasıl işlediğini luklarını görmesi için başlatılan Artemis projesinin
onlara bakmaya doyamadık. Bu arada yıl sonuna edici ajan, beyin-bilgisayar arayüzü çalışmaları ve anlıyorsunuz. Ama belki de daha önemlisi o pro- ilk ayağı olan Uzay Fırlatma Sistemi (Space Launch
doğru Artemis I misyonunu başlatan NASA da yü- psilosibinlerle ilgili umut verici gelişmelerdi. teinlerde mutasyonlar veya başka sorunlar olduğu System / SLS) roketinin testi, yılın son günlerinde
zümüzü 1970’lerde son bulan Apollo görevlerinden zaman onlara karşı ilaç geliştirmeniz çok daha gerçekleşti. Her şey yolunda giderse 2024’de Ay
beri ilk kez Ay’a dönmemizi sağladı. İlk olarak, birçok genetik ve çevresel faktörün etki- kolay oluyor. yörüngesinde insanları yeniden görüp, 2025’te de
leşimi sonucu gelişen MS ve Epstein-Barr virüsünün Ay’a inen ilk kadını göreceğiz.
Bakalım 2022’de dünyayı etkileyen bilimsel olaylar ilişkisi uzun süredir öne sürülmekle birlikte, 13 Ocak Pandemiden örnek verelim. Koronavirüs hücremi-
neler? 2022’de Science dergisinde yayınlanan makale, konu ze girmek için yüzeyindeki sivri uçlu bir proteini Her ne kadar basında çok fazla yer etmese de Dün-
üzerine en kapsamlı epidemiyolojik verileri sağladı. kullanıyor. Salgındaki ilk araştırmalardan biri, o ya’nın devamını sağlamak ve asteroit çarpması gibi
DOMUZDAN INSANA KALP 10 milyonun üzerinde genç erişkinin 20 yıl boyunca proteinin üç boyutlu karakterini ortaya koymaktı. tehlikelerden korunmak adına en önemli projelerden
NAKLINDE VIRÜSLERIN ÖNEMI izlendiği çalışma, Epstein-Barr virüsü enfeksiyonu- Çünkü o anahtarın şeklini bilirseniz, hücredeki kili- biri olan DART misyonu başarıyla tamamlandı. Bu
nun MS riskini 32 kat artırdığını ortaya koydu. de nasıl girdiğini anlarsınız. İşte burada bir antikor amaçla bize herhangi bir zararı olmayan 170 metre
2022’de en az üç bilimsel gelişme heyecanlandırdı. oluşturup (antikorların kendisi de proteindir) virüsü çaplı Dimorphos isimli uzak bir asteroite DART isimli
İlki, bivalent ve multivalent aşılardı. mRNA tekno- Bunun yanı sıra Alzheimer hastalığının gelişiminde durdurabilirsiniz. uzay aracı direkt olarak çarptırıldı ve göktaşının
lojisinin immünolojiye katkısını gördük. 2022’de de beyinde hücreler arasında amiloid beta protein- yörüngesinin az da olsa sapıp sapmayacağı test
birden çok viral varyanta (iki veya daha fazla) karşı lerinin birikiminin rol oynadığı yönündeki amiloid Aslında AlphaFold geçen yıl insan vücudundaki 20 edilmek istendi. Normalde yörünge değişiminin
mRNA aşılarının etkin olabileceğini gördük. Bu sa- hipotezine dayanarak geliştirilmiş ilaçlardan biri bin proteinin yapısını tahmin ederek yankı uyandır- uzun sürede gözlenmesi beklense de asteroidin
yede gelecekte multivalent koronavirüs veya grip olan aducanumab, 2021’de ABD Gıda ve İlaç Dairesi mıştı. Ancak bunların önemli kısmı 60 yıllık araştır- yörüngesi, çarpışma sonrası kısa sürede değişti.
virüsü aşıları mümkün olacak. (FDA) tarafından tartışmalı biçimde onaylanmış ama malar sayesinde zaten biliniyordu ve geri kalanları
ilacın hastalığın klinik seyri üzerine gerçekten etkili da birkaç yıl içinde büyük ihtimalle bulacaktık. Ama Böylece artık bize yaklaşan bir asteroitin varlığını
İkinci gelişme de şu: RSV’ye etkin aşı geliyor. Geliş- olduğuna dair yeterli veri elde edilememişti. Benzer bu yıl AlphaFold neredeyse bütün insan proteinlerini belli bir süre öncesinde (belki 15-20 yıl) öğrenirsek,
miş ülkelerde çocukların en çok hastalanmasına etki mekanizmasına sahip lecanemabın klinik çalış- sadece bir günde çözdü. bunu yörüngesinden saptırabileceğimizi biliyoruz.
sebep olan solunum virüsü RSV (Respiratory sy- masına ait veriler 29 Kasım 2022’de NEJM dergisinde
ncytial virus). Ne yazık ki RSV aşısı çalışmaları 60 yayımlandı. Çalışmanın bulguları ilacın, Alzheimer Bunun da ötesinde 2022’de biz biyologlar onun ve- ELON MUSK, TWITTER’I SATIN ALDI
senedir son hız ilerlese de henüz aşısı yok. Ama hastalarında bilişsel bozulmayı yüzde 27 azalttığına rilerini kullanmaya başladık ve sentetik biyolojiye
2022’de çıkan olumlu RSV aşısı verileri sayesinde işaret ediyor. büyük katkısı oldu. Önümüzdeki yıllarda daha sık Nisan başlarından yılın sonuna dek, Elon Musk’ı
RSV’nin artık bir aşısı olabilecek ve tahminen 2023’de duyacaksınız. Sentetik biyoloji belki de bu yılın en ve yeni oyuncağını konuşmadığımız tek bir hafta
gelişmeleri göreceğiz. 2022’nin ilginç nörobilim verilerinden biri de “ölmekte büyük gelişmesi olacak. olmadı. “Satın almayacak, blöf yapıyor, şaka maka
olan beyindeki’” elektriksel aktivitenin klinik ortamda alacak galiba, ben demiştim vazgeçti, vazgeçemi-
2022’nin en önemli gelişmelerinden biri de genetiği ilk kez kaydedilmesiydi. Elektroensefalografi çekilir- Sentetik biyoloji aslında doğada var olan protein- yor almak zorunda kaldı” diye özetlenecek sürecin
değiştirilmiş organ nakli ve organ naklinde virüslerin ken kalbi duran 87 yaşındaki hastadan elde edilen lerden farklı proteinler ve moleküller geliştirmek sonunda Musk, Twitter’ı satın aldı ya da satın almak
önemiydi. Ocak 2022’de 57 yaşında bir adama tarihte veriler, ölmekte olan beyinde, sağlıklı erişkinlerde demek. Yani nasıl kimyasal moleküller yapabiliyor- zorunda kaldı.