Page 46 - LabMedya - 67

46 BOTANİK w w w .labm edy a. c om

İNSAN SEVEN BİTKİLER (ANTROPOFİTLER)

Biyolog Muhyettin ŞENTÜRK
Biyoloji’de kozmopolit kavramı Örneğin; bazı kayalık seven bitkiler Yukarıda verilen örnekler dışında kalan
yeryüzünün her alanına uyum sağlayan insan yerleşimlerinin olduğu bazı insan seven bitkilere (antopofitlere)
canlılar için kullanılır. Yeryüzünde yaşayan bölgelerdeki duvarlara uyum sağlamış örnek vermek gerekirse: Ficus carica
milyonlarca canlı içerisinde belki de en ve bu bölgelerde hayatta kalabilmiştir. -incir-, Mercurialis annua -parşen-,
kozmopolit tür; insan (Homo sapiens) Isırgangillerden (Urticaceae) Parietaria bazı Euphorbia -sütleğen- türleri, bazı
türüdür. cinsi bitkileri (ki bu cinsin Türkçe adı Verbascum -sığırkuyruğu- türleri, bazı
Kozmopolit bu tür (insan) için yaşam ‘duvar fesleğeni’ olarak geçmektedir) Hyoscyamus -banotu- türleri, bazı
ortamı (habitat) çok farklılık gösterebilir. doğada yalnızca kayalıklarda fakat Capparis -kebere- türleri, Hedera helix
Söz gelimi kozmopolit olmayan bir başka daha çok insan yerleşimlerinin olduğu
primatın yalnızca yağmur ormanları gibi alanlarda yalnızca duvarlarda hayata -duvar sarmaşığı-, bazı Campanula -çan
sınırlı bir alanda yaşamasını beklemek tutunabilmiş bitkilerdendir. İnsanların çiçeği- türleri, Papaver rhoeas -gelincik-
ve gözlemlemek gayet tabiidir. Çünkü yaşadığı bölgeleri seven bu bitki ve bazı Bromus – ibubukekini- türleri
kozmopolit olmayan türler, kısıtlı gruplarından duvar fesleğeni gibi doğada antropofilik bitkiler (antropofitler) olarak Şekil 3. Agave americana (sabırlık)
mekânlarda kısıtlı imkânlarla hayatta kayalıklarda fakat daha çok insanların sınıflandırılabilirler (Şekil 2).
kalabilen türlerdir. Çoğunlukla* endemik yaşadığı alanlarda duvarlara tutunmuş Görüldüğü üzere insanların yerleşim
türler (‘endemos’tan türemiştir; ‘yerli’ bir başka bitki cinsi ise sinirotugillerden bölgelerine uyum sağlayan, yalnızca bu
demektir) belirli bölgeler dışında (Plantaginaceae) nakkaş otu cinsi bölgelerde hayatta kalabilen bitkilerin
yaşamadıklarından bu türler aynı (Cymbalaria) üyeleridir. sayısı oldukça fazladır. Antropofitlere
zamanda kozmopolit olmayan türler genel olarak bakıldığında insanın
kategorisine de girerler. Yayılışları Yalnız çiçekli bitkilerin değil aynı olumsuz etkisi ile (antropojenik etki)
sınırlanmış, nesilleri tehlike altına zamanda çiçeksiz bitki gruplarından yayılışları sınırlanmamış, yaşam alanları
girmiş nadir türler de bu kategoriye olan karayosunlarının da (önemli bir kısıtlanmamış hatta daha çok artmış
girer. Bunların aksine istilacı türler kısmı) insan seven bitkiler içerisine olduğu göze çarpmaktadır. Bu da bu grup
(yayılmacı türler) geniş ekolojik istekleri girdiği görülmektedir. Eğrelti otlarından bitkilerin insanın olumlu etkisi ile hayatta
ile kozmopolit canlı türleri kategorisine baldırıkaragillerden baldırıkara (Adiantum kaldıklarını ve neden antropofilik bitkiler
de girerler. capillus-veneris) bitkisi (yapraklarının -ki (antropofitler) olarak isimlendirildiklerini
yaprakları için terminolojide ‘frond’ terimi göstermektedir.
* Burada ‘çoğunlukla’ dememizin sebebi kullanılır- altında siyah spor keseleri
teorik olarak yeryüzünde yaşayan tüm bulunduğundan bu ismi almıştır) de Yalnızca bitkilerin değil tüm canlıların
canlıların yeryüzüne endemik türler antropofitler arasında değerlendirilebilir. insanın olumlu etkisiyle ‘insan seven
olduğu gerçeğindendir. Öyle ki bu yönden Özellikle insan yapımı köprülerde de canlı’ (insanların yaşadığı alanlarda
kozmopolit olmayan türler kavramı görebildiğimiz bu grup bitkilerle aynı yaşayan canlılar) olarak hayat
havada kalabilir. Bu sebeple ‘çoğunlukla’ alanda yaşayan çiçekli bitkilerden
denilmiştir. damkoruğugiller (Crassulaceae) ailesine bulacaklarını hatırlatmakta fayda
görmekteyiz. Nitekim günümüzde artan
mensup göbek otu (Umbilicus) türleri de
Yukarıda bahsedilen kavramlar tüm canlı insan yerleşimlerine uyum sağlamıştır. şehirleşme (yoğun nüfus sebebi ile
türleri için geçerli olup aynı durumu Tüm bu bitkiler dışında özellikle yoğun insan yerleşiminin oluşturduğu
sergileyen farklı canlı gruplarının olması kozmopolit aile sayılan papatyagiller ekolojik tahribat) ile birlikte bu bölgelerde
mümkündür. Örneğin; istilacı bir bitki (Asteraceae) ailesi ve buğdaygiller yaşayan doğal hayat elemanlarının
türü ile kozmopolit insan türü aynı anda (Poaceae) üyelerinin kozmopolit bitkileri (bitki, hayvan, mantar, mikroorganizma)
(onlarca yıl) çok farklı alanlara yayılıp bu (bazı Taraxacum -karahindiba-, Sonchus yaşam alanları kısıtlanmış durumdadır.
ortamlara uyum sağlama yetenekleri ile -eşekgevreği-, Conyza -çakalotu-, Poa Bu sebeple bu canlıları tanıyıp korumak
benzerlik gösterirler. Hatta birbirlerinin -salkımotu-, Hordeum -Arpa-, Avena ve zaten insanlara uyum sağlamış bitkiler
yayılımlarına, dağılım stratejilerine ve -yulaf- cinslerine ait bazı türleri) de olan antropofitleri de yakından tanıyıp,
bu söz konusu (istilacı ya da kozmopolit insanların yoğunluklu olarak yaşadıkları bu canlıların da insanlar gibi hemşehri
olma) yeteneklerine dahi etkiyebilirler. bölgeleri habitat olarak seçmişlerdir. Bu olduğumuz canlılar olduğunu unutmamak
Örneğin; bazı bitkilerin belirli bölgelerdeki grup bitkiler içinde de ve ayrıca başka gerekmektedir.
istilası o bölgelerde insan yaşamını cinslerdeki türlerde de bazı istilacı
olumlu ya da -çoğunlukla- olumsuz özelliğe sahip bitkilerin bulunduğunu Kaynaklar:
etkiyebilir. Öte taraftan belirli bölgelerdeki ve bunların da keza -yukarıda da • Aksoy, A, Çelik, J. 2020. Alanya Kalesi
insan faaliyetleri (yol, inşaat, çöplük vs.) o bahis edildiği gibi- antropofitler Duvarlarının Vasküler Bitki Çeşitliliği ve Ekolojik
bölgelerde istilacı bitkilerin yoğunluğunda arasında değerlendirildiğini belirtmek
artışa sebep olabilir. (Bu grup bitkilere gerekmektedir. Örneğin insanların yayılışı Etkileri. Biyolojik Çeşitlilik ve Koruma, 13 (1),
yol kenarı, çöplük bitkileri manasında; ile doğrudan bağlantılı olan Conyza pp. 9-18.
‘ruderal’ bitkiler denmektedir). Bu -çakalotu- (bu cinsten özellikle Conyza Şekil 2. Antropofitlere bazı örnekler (aşağıdan • Güner, A., Aslan, S., Ekim, T., Vural, M., Babaç,
M. T. (Editörler) 2012. Türkiye Bitkileri Listesi
durum da istilacı bitki açısından olumlu, canadensis -selviotu- türü; Şekil 1) yukarıya; Euphorbia stricta – katısütleğen-, (Damarlı Bitkiler). Nezahat Gökyiğit Botanik
o bölgelerde yaşayan insanlar için ve Centaurea -peygamberçiçeği- (bu Verbascum mucronatum -şapala- ve Mercurialis Bahçesi ve Flora Araştırmaları Derneği Yayını,
ise olumsuz bir durumdur. Görüldüğü cinsten özellikle Centaurea solstitialis annua -parşen-). İstanbul.
gibi canlıların birbirlerinin yaşamlarını -çakırdikeni- türü) ülkemizde hem istilacı • Karahan, F., Çelik, O., Kayıkçı, S., Altay, V. 2012.
etkiyebilmeleri aynı ortamda yaşayan hem de antropofit sayılan bitkilere örnek Ayrıca insan eliyle dikilmiş -kültüre Eski Antakya Evleri (Antakya-Hatay) Duvarlarında
canlılar için çok daha hızlı ve etkili olarak gösterilebilir. alınmış- bitkiler de zamanla insan Yayılış Gösteren Vasküler Bitkiler, Biyoloji Bilimleri
gerçekleşmektedir. yerleşimlerine uyum sağlamış hatta Araştırma Dergisi, 5(2), 131–134.
doğallaşmışlardır (zamanla kültür • Kösa, S. 2019. The Evaluation Of Antalya Kaleiçi
Bu yüzden aynı alanda yaşayan formlarından kaçıp doğal bireyler Streets In Terms Of Plant Materials And Planting
canlılar zamanla birbirlerine de (birlikte -nesiller- üretmişlerdir). Örneğin; süs Design, Ege Univ. Ziraat Fak. Derg., 56 (1):63-75.
yaşamaya) uyum sağlamışlardır. İnsan
seven; antropofilik bitkiler (antropofitler) bitkisi olarak ekilen/dikilen bitkilerden • Yücel, M., Sögüt, Z., Türkmen, N., Çolakkadıoğlu,
de böylesi canlılardır. Antropofitler Agave americana -sabırlık- (Şekil 3), D., Kahveci, B., Çeliktaş, V. 2019. Çukurova
(insan seven bitkiler) daha çok insan Opuntia ficus-barbarica -hint inciri, firenk Üniversitesi Yerleşkesinde Artan Yapılaşmanın
yerleşimlerinin (duvar, yol, mezar, ev inciri- ve Citrus aurantium -turunç bu Floraya Etkisinin Belirlenmesi. KSÜ Tarım ve
vs.) olduğu alanlarda, insan tarafından bitkilere örnektir. Bu bitkileri de insan Doğa Derg 22 (Ek Sayı 2): 310-322.
oluşturulan bölgelerde yaşamaya uyum seven bitkiler içerisine dahil etmek • https://www.bilimya.com/insan-seven-bitkiler-
sağlamışlardır. Şekil 1. Conyza canadensis (selviotu) mümkündür. antropofitler.html