Page 36 - LabMedya - 31

36 YORUM SAYI 31

geri dönüşümünü zorunlu hale getiren maddelerin uzaklaştırılması amaçlanıyor. yer alıyor. İstanbul, Kocaeli ve Ankara
“Waste Electrical and Electronic Equipment” Bu aşamada e-atıktaki değerli metallerin ise en çok e-atık üreten şehirler olarak
(WEEE, 2002/96/ EC) yönergesi Avrupa oranını ve içeriğini belirlemek için atıktan sıralanıyor. Ülkemizde “Atık Elektrikli ve
Birliğinde 2003 yılının Şubat ayında yürürlüğe örnek alınıyor ve bu örnekler incelenerek Elektronik Eşyaların Kontrolü” Yönetmeliği
girmiş. Bu programların amacı elektrikli değerlendirme yapılıyor. Böylece değerli (AEEE) 22 Mayıs 2012 tarihli Resmi
ve elektronik cihazların geri dönüşümünü metallerin geri dönüşü için en uygun işlemler Gazete’de yayımlanmış ve Mayıs 2013
yaygınlaştırmak ve e-atık geri dönüşüm belirleniyor. Bakır yüksek elektrik iletkenliği tarihinde de yürürlüğe girmiş. Bu yönetmelik
faaliyetlerine daha geniş toplumsal katılımı nedeniyle elektronik endüstrisinde en yaygın ile “elektrikli ve elektronik eşyaların
sağlamak olarak belirtiliyor. ABD’de toplanan olan metal olarak biliniyor. Diğer metaller üretiminden nihai bertarafına kadar çevre
e-atıkların %50-80’i ucuz iş gücü ve sıkı daha dayanıklı, daha sert ve aşınmaya karşı ve insan sağlığının korunması amacıyla
E-Atık çevresel düzenlemelerin daha az uygulandığı daha dirençli olmaları için bakıra ekleniyor elektrikli ve elektronik eşyalarda bazı zararlı
Çin, Hindistan ve Pakistan gibi gelişmekte
ve elektronik cihazlardaki bakır alaşımlar
maddelerin kullanımının sınırlandırılması,
elde ediliyor. E-atıkların geri dönüşümünün
olan ülkelere ihraç ediliyor. Özellikle Çin’in
bu sınırlandırmalardan muaf tutulacak
Hem Hazine Guiyu’da kentinde e-atık geri dönüşümünde son aşamasında üç ana işlem kullanılıyor. uygulamaların belirlenmesi, elektrikli ve
çalışanlar genellikle maske ve eldiven
Bunlar pirometalurjik (yüksek ısı metalbilim),
elektronik eşyaların ithalatının kontrol altına
kullanmadan havalandırma olmayan odalarda
hidrometalurjik (sıvısal metalbilim) ve
alınması, elektrikli ve elektronik atıkların
Hem Tehlike zehirli kimyasallara maruz kalarak çalışıyor. biyometalurjik işlem. Pirometalurjik işlemde oluşumunun ve bertaraf edilecek atık
Televizyon tüplerinin çekiçlerle parçalanarak
metalleri içeren bakırı eritmek için yüksek
miktarının azaltılması için yeniden kullanım,
kurşun tozunun açığa çıkarılması ve havaya
karışması, bilgisayar kablolarının yakılarak sıcaklık kullanılıyor. geri dönüşüm, geri kazanım yöntem ve
Hidrometalurjikte ise metaller düşük sıcaklıkta
hedeflerine ilişkin hukuki ve teknik esasların
Dr. Özlem AK İKİNCİ
Bilim ve Teknik bakır açığa çıkarılması, bilgisayar ana sulu ortamda çözülerek geri dönüştürülüyor. düzenlenmesi” amaçlanıyor. Yönetmelik
kartlarının değerli maden elde etmek için Biyometalurjik işlemde ise metallerin geri hükümleri e-atıkların 2013’ten itibaren
asit kullanılarak eritilmesi insan ve çevre dönüşümü için çeşitli mikroorganizmalar belediyeler tarafından toplanmasını ve
Kullanılmayan ve atık sağlığı için çok büyük bir tehdit oluşturuyor. devreye giriyor. uygun şekilde bertaraf edilmesini zorunlu
durumundaki elektrikli ve Geri kalan e-atıklar ise Batı Avrupa’daki ve kılıyor. Yönetmeliğin amacına ulaşmasında
elektronik cihazlar dikkatli bir Kanada’daki tesislere gönderiliyor. Pirometalurjik İşlem: Bu işlemde elektronik ise belediyelere, elektrikli ve elektronik
şekilde bertaraf edilmediklerinde atıklar yüksek sıcaklıktaki fırınlarda eritiliyor. alet üreticilerine ve tüketicilere büyük
insan sağlığı ve çevre için büyük Değerli metaller yüksek kimyasal kararlılık “İzabe” (madenleri ergitme, sıvı durumuna sorumluluklar düşüyor. Türkiye’de 2011 yılı
getirme) olarak adlandırılan bu aşama
ve iletkenlik özellikleri nedeniyle elektronik
tehlike oluşturuyor. Dünyada cihazların yapımında yaygın olarak elektronik çöplerdeki bakır içeriğini ve sonu itibariyle lisanslı e-atık işleme tesis
sayısı ise 21.
2009 yılında 50 milyon tondan kullanılıyor. Yüksek değerdeki metaller erimiş bakır içindeki değerli metalleri geri
fazla e-atık üretilmiş. Bu rakam işlemci devre kartlarında, cep telefonlarında, dönüştürmek için kullanılıyor. Bu süreçte Biyometalurjik İşlem: Bu işlem
2014’te 72 milyon tona ulaşmış. kapasitörlerde, orta değerdeki metaller kişisel demirin ve alüminyumun geri dönüşümü sırasında mikroorganizmalar metallerle
bilgisayarların devre kartlarında, dizüstü sağlanmıyor, bunlar erime durumundaki etkileşime giriyor ve metallere bağlanıyor.
Avrupa’da üretilen e-atıklar arasında bilgisayarlarda ve el bilgisayarlarının devre metallerin yüzeyinde toplanıyor yani cüruf Biyometalurjik işlemde biyoliç ve biyolojik
kullanım süreleri dolmuş büyük ev aletleri, kartlarında, düşük değerdeki metaller ise haline geliyor. Değerli metallerin e-atıklardan soğurulma (biyosorpsiyon- biyokütle
soğutucular, dondurucular ve tıbbi cihazlar televizyon kartlarında, ekran kartlarında, yazıcı eritme ve arıtma yoluyla geri dönüşümünü tarafından metal iyonlarının birleştirilmesi
göze çarparken ABD’deki e-atıkları bilgi kartlarında, kablosuz telefonlarda ve hesap yapan dünya çapında 4 şirket var: Boliden ve/veya pasif emilimi) olmak üzere iki
teknolojileri ve telekomünikasyon gereçleri, makinelerinde bulunuyor. (İsveç), Xstrata Copper (Kanada), Aurubis ana yöntem kullanılıyor. Biyoliç yöntemi
ekranlar ve televizyonlar oluşturuyor. (Almanya) ve Umicore (Belçika). Orta endüstriyel uygulamalarda özellikle
Türkiye’de ise yılda -aralarında en çok Nasıl Geri Dönüştürülüyor? ölçekli e-çöp eriticiler Japonya’da ve Güney altın ve bakırdan metalleri ayrıştırmak
televizyon ve CRT (katot ışınlı tüp) E-atık geri dönüşüm süreci toplama, ön işlem Kore’de de yer alıyor. Pirometalurjik işlem amacıyla kullanılıyor. Biyosorpsiyonda
ekranların yer aldığı- 539 bin ton e-atık [ayırma/sökme, mekanik işlemler (parçalama, yaygın olarak kullanılmasına rağmen bazı ağır ve değerli metalleri toplamak için
oluşuyor. manyetik ayırma)] ve son işlem olmak üzere dezavantajlara sahip. Örneğin eritme sırasında alg, bakteri, maya ve küf kullanılıyor.
Dünyada 2009 yılında üretilen e-atıkların 3 aşamada gerçekleşiyor. Toplama işlemi e-atık içeriğinde bulunan alev geciktirici ve Metaller bu mikroorganizmaların hücre
sadece %13’ünün geri dönüşümü genellikle bölgesel ve yerel düzeyde yapılıyor. polivinil klorür (PVC) özel emisyon kontrolü duvarlarına fiziksel ve kimyasal tutunuyor.
sağlanmış. 2014 yılında ise geri dönüşüm Bu işlem elektronik üreticilerinin ve perakende gerektiren dioksinlerin oluşmasına neden Yani mikroorganizmalar absorbent (yüzeye
oranı %18,4. Gelişmiş bazı ülkelerde biriken satış yapan firmaların ve belediyelerin oluyor. Ayrıca pirometalurjik işlem sırasında tutucu) olarak göre yapıyor. Biyosorpsiyon
e-atıkların %50-80’i de gelişmekte olan oluşturdukları toplama merkezlerine “geri tüm metaller tamamen ayrılmıyor. Bu yüzden için uygun mikroorganizmaların geniş yüzey
ülkelere ihraç ediliyor. Gelişmekte olan getir” programlarıyla gerçekleştiriliyor. Bu bazı durumlarda ardından hidrometalurjik alanı, yüksek çekim gücü ve farklı metalleri
ülkelerde e-atıkların geri dönüşümü yasal süreçte yerel belediyelerden büyük atık işlemin uygulanması da gerekebiliyor. bağlayabilme gibi özelliklere sahip olması
olmayan işletmeler tarafından yapılıyor ve yönetimi şirketlerine kadar pek çok oluşum gerekir. Soğurma (absorpsiyon) kapasitesi
kullanılan yöntemler işçilere ve çevreye yer alıyor. Yeni bir iş kolu olması ve toplanan Hidrometalurjik İşlem: Hidrometalurjik biyokütlenin (mikroorganizmanın) tipine
zarar veriyor. Örneğin baskılı devre bileşenlerin geri kazanımının ekonomik, işlem son 20 yıldır pirometalurjik işleme göre değişir ve yüksek absorpsiyon verimi
kartlarındaki değerli metaller asidik ya da çevresel ve sağlık açısından yararları göre daha kontrol edilebilir olması, daha için kitosan gibi metal absorpsiyonunu
alkali çözeltilere daldırılarak, ısıtılarak ya da nedeniyle de son zamanlarda büyük ilgi kesin sonuç vermesi ve daha öngörülebilir artıran ajanlar da kullanılabilir. Günümüzde
yakılarak özütleniyor. Gelişmiş ülkelerde ise görüyor. Hangi mekanik ön işleminin yapıldığı bir işlem olması gibi nedenlerle daha popüler bu konuda en etkin mikroorganizmayı
e-atık geri dönüşümü minimum insan gücü e-atığın son işlemde nasıl bir uygulamaya olmuş durumda. Yıkayarak uzaklaştırma bulmaya yönelik araştırmalar hızla devam
içeren otomatik sistemler ile yüksek oranda tabi tutulacağını ve geri kazanılan metallerin (özütleme), yoğunlaştırma ve saflaştırma, diyor. E-atıkların geri dönüşümünde
değerli metal kazanımıyla gerçekleştiriliyor. yoğunluklarını belirliyor. Bu işlemler de metal geri kazanımı aşamalarından oluşan biyometalurjik işlemin kullanılmasının
bölgesel ya da ulusal düzeyde gerçekleşiyor bu işlemde e-atıklardaki metallerin su ya da diğer geleneksel yöntemlere göre düşük
E-atıkların Bileşimi ve son işlem için öncelikle metaller, camlar organik çözücüler içinde oluşan tepkimelerle maliyet, az miktarda kimyasal kullanımı gibi
Elektronik aletlerde bulunan 60 ayrı ve plastikler ayrılıyor. Bu aşamanın asıl çözülerek geri dönüşümü sağlanıyor. Çoğu avantajları bulunuyor.
malzeme, değerli metaller (altın, gümüş, amacı değerli malzemeleri bir araya toplamak zaman yıkayarak uzaklaştırma basamağından
paladyum), temel ve özel metaller (bakır, ve tehlikeli olan malzemeleri güvenli bir önce atık malzemeleri küçük parçalara Kaynaklar
alüminyum, nikel, çinko, demir vb.), şekilde bertaraf etmek. Geri kazanımın ayırmak için mekanik işlem gerekebiliyor. • Aslı, O. T., Elif, H. H., Taha E., Zekai Ö., “Elektrikli
toksik/tehlikeli metaller (cıva, berilyum, son aşamasına mümkün olduğunca Ardından yıkayarak uzaklaştırmada e-atık ve Elektronik Atıkların Geri Dönüşümünde Tüketici
Davranışları:
kadmiyum), halojenler (bromür, klor yüksek kalitede malzeme temin edebilmek asit ya da aşındırıcı kimyasallarla yıkanıyor. İstanbul Örneği”, International Conference on Eurasian
vb.), plastik gibi organik bileşenler, için bu ön işlemlerin en uygun şekilde Bu işlemde çözünebilir bir bileşik katı bir Economics, 2013.
• Chatterjee S., Kumar K., “Effective electronic waste
cam ve seramik olarak sınıflandırılıyor. gerçekleştirilmeleri gerekiyor. Çünkü atıkların maddeden çözücü aracılığıyla özütleniyor management and recycling process involving formal
Bir elektronik aletin ağırlığının %80’den gereğinden fazla ön işleme tabi tutulması hem yani çözücüye geçiyor. Değerli metalleri and
fazlasını demir, alüminyum, plastik ve cam maliyeti artırıyor hem de önemli metallerin yüksek oranda özütleme kapasiteleri en non-formal sectors”, International Journal of Physical
Sciences, Cilt 4, s. 893-905, 2009.
oluşturuyor. Değerli ve toksik malzemeler ciddi anlamda kaybına neden oluyor. Bu etkin yıkayarak uzaklaştırma ajanı asitlerdir. • Jennifer N., The Future of Electronic in The United
ise çok az miktarlarda bulunmalarına nedenle yüksek değerde metal içeren devre Yoğunlaştırma ve saflaştırma aşamasında States: Obstacles and Domestic Solutions,
Yüksek Lisans Tezi, Columbia Üniversitesi, 2013.
rağmen çok büyük öneme sahipler. Altın, kartlarının, cep telefonlarının parçaları ön bir önceki adımda çözücüye geçen değerli • http://ewasteguide.info/node/4061
gümüş, bakır, platin, paladyum e-atıkların işlemden önce ayrılıyor. Eğer örneğin devre metaller yoğunlaştırılıyor ve kirlilik oluşturan • http://www.livescience.com/41967-world-e-waste-
geri dönüşümünü kazançlı bir iş haline kartı elle ayrılmazsa ve parçalanırsa, değerli maddelerden ayrıştırılıyor. Son aşamada ise to-grow-33-percent-2017.html
• http://www.cevko.org.tr/cevko/Ic-Sayfa/Cevko/
getiren değerli maddeler. Bunlara ek olarak metaller cam ya da alüminyum gibi diğer elektroliz ilkesine dayanan elektrolitik arıtım, Haberler/AEEE.aspx
indiyum ve galyum gibi nadir bulunan bileşenlerle karışabiliyor. Üstün kaliteli kimyasal indirgeme ya da kristalleştirme • http://www.mfa.gov.tr/tehlikeli-atiklarin-sinir-
asiri-tasinmasi-ve-bertaraf-edilmesinin-kontrolune-
elementler de yeni teknolojik uygulamalarda e-atıkların parçalanması ya da ezilmesi yöntemleriyle değerli metallerin geri iliskinbasel-sozlesmesi.tr.mfa
kullanılıyor olmaları nedeniyle önem değerli metallerin yaklaşık %40’ının kaybına dönüşümü sağlanıyor. Birleşmiş Milletler Çevre Programı (UNEP)
kazanıyor. neden oluyor. Ayrıca tehlikeli tozlar ve tarafından tehlikeli ve diğer atıkların sınır aşırı
taşınması, bertaraf edilmesi ve geri dönüşümünden
dioksinler oluşuyor. Bileşenler bu aşamada Türkiye’de E-Atık doğabilecek tehlikeleri ortadan kaldırmayı amaçlayan
Dünya’da E-Atık ayrıştırıldıktan sonra demir içerenler demirin T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verilerine Basel Sözleşmesi 1989 yılında
Avrupa Birliği’nin elektrikli ve elektronik ayrıştırılması için çelik tesislere, alüminyum göre Türkiye’de yılda 539 bin ton e-atık imzaya açılmış, 05.05.1992 tarihinde yürürlüğe girmiş.
Türkiye sözleşmeyi 1989 yılında imzalamış, 28 Aralık
cihazların üretiminde tehlikeli maddelerin içerenler alüminyum eritme tesisine ve oluşuyor ve bu atıkların sadece 20 bin 1993 tarihli
kullanımını kısıtlayan “Restriction of the bakır alaşımlar da entegre eritme tesisine tonu doğru ve sağlıklı yöntemlerle geri ve 3957 sayılı Kanun ile onaylanması uygun bulunmuş.
Use of certain Hazardous Substances” gönderiliyor. Son işlemde değerli metallerin dönüştürülüyor. E-atıklar arasında en çok 7 Mart 1994 tarihli ve 94/5419 sayılı Bakanlar Kurulu
Kararıyla onaylanarak, 15 Mayıs 1994 tarih ve 21935
(RoHS, 2002/95/EC) ve bu tür cihazların geri kazanımı ve kirlilik oluşturan yabancı televizyon ve CRT (katot ışınlı tüp) ekranlar sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanmıştır.