Page 28 - LabMedya - 25

28 www.facebook.com/labmedya Yorum

Dedektif DNA

Doç. Dr. Kadir Demircan

1987’den bu yana kullanılan yöntemlerde büyük değişiklikler oldu, neredeyse el değmeden,
otomatik cihazlarla bu işlem yapılabiliyor. Bir canlının kimliği ölümünden yıllar sonra bile kan ve
kemik dokusundan elde edilen DNA izi ile belirlenebiliyor, bir tek saç telinden DNA elde edilebiliyor.

rak anne, baba ve çocuktan DNA elde edilir. Genellikle yanak içi
mukoza hücreleri kullanılır. Hücrelerin zarları parçalanarak DNA
ortaya çıkarılır. Bunun için tuz solüsyonları ve DNA’nın sarılı ol-
duğu proteinleri parçalayan enzimler kullanılır. Bu işlem 1-2 saat
sürer. Elde edilen DNA, DNA izini çıkarmaya uygun mu? Kalitesi
ve miktarı iyi mi? Bunun için nicelik ve nitelik analizi yapılır. Bu
yaşanır. Polise Colin Pitchfork adında bir fırıncının, kendisi yerine da 2-3 saat sürer. Daha sonra eldeki az miktarda DNA çoğaltı-
polise kan vermesi için başka birini ikna ettiği ihbarı gelir. Polis lır. Örneğin bir kıldan elde edilen DNA yetmez, bunu çoğaltmak
hemen Pitchfork’tan kan örneği alır. DNA izi çıkarılır. Dört yıllık gerekir. Bu iş için de 2-3 saat süren polimeraz zincir tepkime-
olayda nihayet beklenen olur. Pitchfork’un DNA izi, öldürülen iki si (PCR) yöntemi kullanılır. 1980’li yılların başında bulunan bu
kurbanın üzerinden alınan örneklerden elde edilen DNA izleri ile yöntem kâşifine Nobel Ödülü kazandırmakla kalmadı, moleküler
aynıdır. Suçlu ya Pitchfork’tur ya da ikiz kardeşi! Çünkü tek yu- biyoloji laboratuvarlarının vazgeçilmez bir yöntemi haline geldi.
murta ikizleri dışında herkesin DNA izi farklıdır. Böylece Pitchfork PCR ile birkaç saat içinde bir tek DNA molekülünden milyonlarca
1987 yılında DNA izi ile yakalanan ve ömür boyu hapse mahkûm kopyalanabilir. DNA izi çıkarmada son aşama, elde edilen, kalite
edilen ilk katil olur. kontrolü yapılan ve PCR ile çoğaltılan DNA’nın elektrik alanda
Pitchfork olayında polisin elinde çok güçlü bir kanıt vardı. Suçlu- ilerlemesidir. 2-3 saatlik elektroforez yöntemi ile DNA molekül-
nun DNA izi. DNA izi bırakan suçlunun kaçması imkânsız gibidir. leri büyüklüklerine göre elektrik alanda hareket eder. Bir cihaz
Çünkü o kişinin barkodu polisin elindedir. Alışveriş yaparken gö- herkeste farklı olan DNA dizilerindeki A, T, G ve S moleküllerini
rüyoruz, okuyucu cihaz satın alınan ürünün üzerindeki barko- okur. Uzmanlar bunları analiz eder ve kişinin DNA izi yani DNA
du okuyunca “bip” diye bir ses çıkıyor ve ürünün adı, fiyatı ve barkodu çıkarılmış olur.
onunla ilgili tüm bilgiler bilgisayar ekranında görülüyor. Hücre-
lerin çekirdeğinde bulunan DNA molekülü de canlıların barkodu Dedektif DNA
gibidir. Her canlı kendine hastır ve başka hiçbir canlıya benze-
mez. Örneğin elimizde haklarında hiçbir şey bilmediğimiz beş
kan örneği olsun. Moleküler biyoloji ve genetik teknikleri ile DNA
barkodunu ortaya çıkarıp, bu kanların hangi canlılara ait olduğu-
nu anlarız: Kedi, aslan, kuş, insan, solucan. Elimizdeki kan ör-
neklerinin tümü insanlara aitse o zaman da hangisinin kimin kanı
olduğunu anlarız, tıpkı Pitchfork davasında olduğu gibi. DNA izi
adı verilen teknikle, suçlu %99,99 ihtimalle yakalanabilir. Çünkü
Çizim: Rabia Alabay hiç kimsenin DNA izi başka bir insanın DNA iziyle aynı olamaz.
Barkodumuz yalnız bize aittir. Adli bilimlerde ünlü bir deyiş var:
imse istemez, ama bir an için işlemediğimiz bir suçtan do-
Klayı ömür boyu hapis cezası aldığımızı hayal edelim. Büyük Her olay yeri mutlaka bir delil içerir. Saç teli, kıl, kepek, deri, kan,
ihtimalle tarih boyu birçok kişi bu yüzden yıllarca hapis yattı tükürük, tırnak... Bunlardan DNA izi elde edilir ve bu izler suç-
luyu ele verir. Bir eve giren hırsız evden çıkarken bir bardak su
veya idam edildi. DNA izimiz suçsuz olduğumuzu ispat edebilir. içerse, bardaktaki dudak hücreleri kendisini yakalatmaya yeter.
Tıpkı Earl Washington vakasında olduğu gibi. Zihinsel sorunları Eskiden suçlular rahattı, neredeyse ellerini kollarını sallayarak Dedektif DNA’nın yaptığını hiçbirimiz yapamayız. 1000 yıllık bir
olan Washington 1984 yılında bir kadına tecavüz edip ardından ortada dolaşıyorlardı. Son yıllarda parmak izi suçluların korkulu kemik elimize verilse ve “bu kemiğin ait olduğu kişinin boyu, göz
öldürdüğünü itiraf eder. Sonradan suçsuz olduğunu söylese de rüyası oldu. DNA izi yönteminde ise parmak izi tekniğinde oldu- rengi, saç tipi nedir” gibi, o kişinin fenotip denilen dış görünüşü
idam cezasına çarptırılır. 16 yıl hapis yattıktan sonra DNA tekno- ğu gibi suçlunun ellerine ihtiyaç duyulmuyor. Çok az miktarda hakkında sorular sorulsa şaşırıp kalırız. Ama aynı kemikten elde
lojilerinin adli bilimlerde uygulanmaya başlamasıyla özgürlüğüne vücut sıvısından veya dokusundan, örneğin kan, sperm, ağız içi edilen DNA bu soruları cevaplamamızı sağlayabilir. Son yılların
kavuşur: “Kusura bakmayın, serbestsiniz.” Peki, hücre çekirde- hücreleri, kıl, deri ve kepekten birkaç saat içinde DNA izi çıkarı- gözde çalışma konularından SNP (tek nükleotid değişiklikleri)
ğinde küçücük bir alana yerleşmiş DNA molekülü nasıl oldu da labilir. Hatta “dokun bırak DNA” denilen eser miktarda DNA bile analizi tam da bu alanda kullanılıyor.
suçluların korkulu rüyası haline geldi? DNA’mız Sherlock Hol- bu iş için yeter. 300 bin yıl öncesinden kalan bir mumyadan,
mes gibi suçları aydınlatan çok güçlü bir silaha nasıl dönüşüyor. Jurassic Park filmindeki gibi fosillerden, antik kemiklerden, Mar- DNA üzerindeki bazı bölgelerdeki diziler kişiden kişiye sadece bir
harf (yani nükleotid) farklı oluyor, buna da SNP deniliyor. Örne-
26 yıl önce maray kazıları sırasında bulunan insan ve hayvan kalıntılarından ğin G nükleotidi yerine A geliyor. G’ler A’ya göre bazı hastalıklara
1987 yılı adli bilimlerde bir milattır. Çünkü o tarihte ilk defa kişiye DNA izi çıkarılabilir. DNA izi artık tüm dünyada kullanılan bir adli daha kolay yakalanabiliyor. Yine bu SNP’lerdeki T kahverengi
özel DNA izi sayesinde bir katil yakalanır. 1983’te İngiltere’deki tıp uygulaması. 1987’den bu yana kullanılan yöntemlerde büyük gözden sorumlu iken A siyah gözden sorumlu olabiliyor. Adli
Leicester’de 15 yaşında genç bir kız cinsel saldırıya uğrar ve değişiklikler oldu, neredeyse el değmeden, otomatik cihazlarla tıpta çok yeni olan SNP yöntemi yakın gelecekte yaygın olarak
sonrasında boğularak öldürülür. 1986’da yine aynı olay yeri ci- bu işlem yapılabiliyor. Bir canlının kimliği ölümünden yıllar sonra kullanılacağa benziyor. Ülkemizde adli bilimlerde SNP çalışmala-
varında, 15 yaşında başka bir genç kız tecavüz edilip öldürülmüş bile kan ve kemik dokusundan elde edilen DNA izi ile belirlene- rı henüz rutin olarak yapılmıyor. Dünyada ise yeni yeni uygulan-
olarak bulunur. Polis katilin aynı kişi olabileceğini düşünür. Ama biliyor, bir tek saç telinden DNA elde edilebiliyor. Bir kıl kökünde maya başlandı. SNP’ler ayrıca saçlar hakkında da (kıvırcık, düz,
elde hiçbir kanıt yoktur. Sadece mağdurların vücutlarında meni binlerce hücre vardır. Tek bir hücrenin DNA’sı çıkarılarak yaşam sarışın, esmer gibi) bilgi verici olabiliyor. Bilim kurgu gibi gelse
lekeleri bulunmuştur. Alınan örnekler Leicester Üniversitesi’nde barkodumuzu çıkarabiliriz. 1953’te ikili sarmalı bulan Watson, de yakında kurumuş bir kan lekesinden yola çıkarak bir kişinin
biyokimya profesörü olan Alec Jeffreys’e gönderilir. Çünkü Jeff- bu yöntemle dedelerinin Afrika’dan geldiğini öğrenince şok ol- cinsiyeti, boyu, saç tipi, göz rengi ve kökeni hakkında her şeyi
reys o günlerde DNA izini yeni keşfetmiştir ve tüm gazeteler muştu. Artık saç telinizden DNA alıp ne kadar Afrikalı, ne kadar söyleyebileceğiz.
Asyalı, ne kadar Okyanusyalı olduğunuzu söyleyebiliyoruz.
kendisinden bahsetmektedir. Aslında globin proteini üzerine ça- Kısacası, adli bilimlerin popüler dalları olan adli biyoloji ve adli
lışan Jeffreys şans eseri insandan insana farklılık gösteren DNA Baba Kim? genetik DNA’dan elde ettiği kanıtları adli laboratuvarlardan alıp
dizilerini (DNA izi) keşfetmişti. Bugün bu dizilere mini uydular di- Adli tıpta DNA izinin en sık kullanıldığı alanlardan biri babalık mahkeme salonlarına sokuyor. Bu sayede kimileri gerçek baba-
yoruz. Polis gazetelerden DNA izi konusundan haberdar olunca testleri. Mahkemelerce adli tıp uzmanlarına gönderilen davala- sının kim olduğunu, kimileri de gerçek katilin kim olduğunu öğ-
meni örneklerini Jeffreys’e gönderir. Sonuç polisleri haklı çıkarır. rın yaklaşık üçte biri babalık, üçte biri cinsel saldırı, kalanlar da reniyor. Böylece kimsenin, başta bahsettiğimiz Earl Washington
İki genç kızın katili aynı kişidir. Çünkü iki sperm örneğinin aynı otopsi sonucu kimlik tespiti davalarıdır. gibi, boşu boşuna 16 yıl hapis yatmaması umuluyor.
kişiye ait olduğu anlaşılmıştır. Ama o kişinin kim olduğunu bul- Bir çocuğun gerçek babası kim? Evlat edinilmiş çocuklar, miras Bakalım gelecek DNA’nın hangi gizemli yönünü ortaya çıkara-
mak için tüm şehirdeki erkeklerin kanını alıp DNA izine bakmak davaları, biyolojik anne ve babanın araştırılması gibi durumlarda cak? Bekleyip göreceğiz.
gerekiyordu. Tabii katil o şehirde yaşayan biriyse. Polis bölgede DNA barkodu şüpheye hiç yer bırakmayacak şekilde bir çocu- Kaynaklar
yaşayan 5000 erkekten kan örneği toplar, her birinden DNA izi ğun babasının kim olduğunu ortaya çıkarır. Eskiden çocuğun • Editör: Emma, T., Adli Bilimler, TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları, 2012.
çıkarılır. Sonuç tam bir hayal kırıklığıdır. 5000 kişiden hiçbiri katil babaya benzeyip benzemediğine bakıp karar veren dedektifler • Lorraine, J., H., Bilimi Kullan - Olay Yeri İnceleme Uzmanı, TÜBİTAK Po-
değildir. Fakat polisin umutlarının tükendiği anda ilginç bir olay bugün bu işi dedektif DNA’ya bıraktı. Babalık testinde ideal ola- püler Bilim Kitapları, 2013