Page 10 - LabMedya - 24

10 www.facebook.com/labmedya Yorum

Yazar: Çağrı Yalgın
Sivrisineğin
Burnunun direği: ORcO

dioksit (CO2), diğeri de insan kokusu. bildiler. Üstelik DEET’nin varlığı bu duru-
ORCO proteininin bu işte de bir parmağı mu etkilemedi. O halde DEET bu kokunun
olup olmadığını anlamak için ekip önce algısını engelleyerek etki gösteriyor olma-
özel bir yöntemle sivrisineğin genlerinden malı. Geriye iki seçenek kalıyor: DEET’nin
ORCO proteinini kodlayan geni (orco) çı- kokusu ya sineğin hoşuna gitmiyor, ya da
karmış. Bu değişik (mutant) sivrisinekler bu almaçların işini doğru yapamamasına
artık ORCO proteinini üretemez olmuş. neden oluyor, bir nevi sineğin kafasını
(Yazının kalanında bunlara kısaca ORCO- karıştırıyor. Bunlardan hangisinin doğru
suz diyeceğim.) Daha yakından incele- olduğunu anlamak için önümüzdeki araş-
diklerinde, daha önce sirke sineklerinde tırmalara bakacağız.
gördüklerini görmüşler: Normalde ORCO
ile işleyen almaçların bulunduğu organ ORCOsuz sineklerin fark edemediği, yal-
olan duyargadaki sinirlerin etkinliği azal- nızca havadaki, yani uçuşkan DEET idi.
mış. Hayvancağızlar birçok kokuyu algıla- Araştırmacılar DEET sürdükleri kollarını bu
yamaz olmuşlar. Meselâ, kıvamı balınkine sefer sinek kafesinin içine daldırınca (evet,
çok benzeyen, ama kokusuz bir madde yaptılar bunu: Şekil 2 ve 3), ORCOsuz si-
olan gliserolü baldan ayırt edememişler. nekler kola yine yaklaştılar, hattâ kondu-

Ekip bir de bu ORCOsuz sivrisineklerin in- lar ama konar konmaz onu sokamadan
san kokusunu ne kadar ayırt edebildikleri- geri uçtular. Belli ki havadaki DEET’yi fark
ni görmek istemiş. Bunun için insanlarca edemiyorlardı ama koldakini, temas edin-
giyilmiş veya hiç giyilmemiş gömlek kolla- ce fark edebilmişlerdi. Yani sivrisinekler
rından gelen havayı sivrisineklere koklat- uçuşkan ve durağan DEET’yi farklı şekilde
mışlar, ama tamamen CO2’siz bir ortam- algılıyor olmalı.
da. Normal sivrisinekler insanca giyilmiş Şekil 3. Bazılarımızın bilim uğruna neler
gömlekten gelen kokuyu tercih etmiş, ama yapabileceğine bir örnek: Sivrisinekleri
ORCOsuz sivrisinekler bunlar arasında kendi kanıyla besleyen bir gönüllü. [Kay-
Şekil 1 bir fark görmemiş. Gelgelelim aynı deney nak: Flickr. Howard Hughes Tıp Enstitü-
CO2 ile tekrarlanınca, ORCOsuz sinekler
de hangi havanın insanca giyilmiş gömlek sü’nün izniyle kullanılmıştır.]
yollardan mücadele ettik. Ne var ki bunlar kolundan geldiğini kolayca bulabilmişler. Bu sonuçlar neye yarayacak?
hem yeterli olmadı, hem de çevreye ciddi Demek ki sivrisinekler insan bulmak için Bu araştırmalar DEET bilmecesini çözme-
zararlar verdi. tek bir algıya dayanmıyor, CO2 ile işleyen di ama çözümüne bir hayli ipucu sağladı.
Şekil 1. 1900’lerden kalma bu fotoğraftaki bir yöntem daha daha kullanıyor olmalı. Voshall laboratuvarındakiler şimdi bu çö-
adam, sivrisinekten korunmak için çifte Peki acaba bu sinekler canlılar arasında zümü tamamlamaya çalışıyor.
tedbir almış gibi görünüyor: Hem kafasını ayrım yapabiliyor mu? Bunu inceledikleri Bu sonuçlar bize doğrudan doğruya bir
tül perdeyle çevirmiş, hem de tül perdede- deneyde, sıradan sivrisinekler insandan
ki bir delikten pipo tüttürüyor: Muhtemelen gelen havayı, bir kobaydan (Cavia par- sivrisinekle mücadele silâhı sağlamıyor.
Şekil 2 Gözümüzü karartıp ORCOsuz sivrisinekleri
keyiften değil, sivrisinekleri dumanla uzak- cellus) gelen havaya tercih etmişler, ama
laştırmak için. [Kaynak: Wellcome Trust Blog] ORCOsuz sinekler bunu yapmamış. Yani doğaya saldığımızı varsayalım. Bunlar be-
Sivrisineğin insanla ilişkisine son eğilen- ORCOsuz sivrisinekler omurgalı bir hay- sin bulamayarak kısa zamanda tükenecek,
lerden biri Rockefeller Üniversitesi’nden vanı bulabiliyor, ama o omurgalının insan doğadaki hastalık taşıyıcısı sivrisineklere
genetikçi Leslie Vosshall oldu. Vosshall olup olmadığını ayırt edemiyor. karşı bir etki göstermeyecektir.
ve ekibi bu yıl yayınlanan araştırmalarıyla ORCO, sivrisinek-savarların işlemesi Ancak ORCOsuz sineklerle yapılan bu
şu soruyu cevaplandırdı: Bir sivrisinek na- için gerekli deneyler, sivrisineğin insanla ilişkisinde
sıl oluyor da bir insanı tanıyıp ondan kan Bu sivrisinekleri kullanarak araştırmacılar koku algısının önemini ortaya koyuyor. Bu
emiyor? bir de eski bir bilmeceyi çözmek istemiş- deneylerde sivrisineğin birçok koku algısı
Şekil 3 Vosshall’un bu çalışması, aslında daha ler: Yaz aylarında kullandığımız sivrisinek- kökten engellenmişti. Şimdi, bu engellenen
önce ekibiyle sirke sineğinde (Drosophila savar bileşik DEET’nin (N,N-dietil-meta- kokulardan hangisinin daha önemli olduğu
ğustos ayının yirmisinde Dünya melanogaster) yaptığı araştırmalara daya- toluamit) işleyişi. araştırılabilir ve belki o bilgi bize sıtma ile
ASivrisinek Günü’nü idrak ettik. Yani nıyor. O zaman sineklerin koku almaçlarına Deneyde araştırmacı kolunu DEET ile savaşta önemli bir silâh sağlayabilir.
sivrisinek-sıtma bağlantısının keşfini bir eğilmiş, hangi kokuya özelleşmiş olursa sıvayıp sineklerin olduğu kafesin yanı- Bu yazı www.acikbilim.com’dan alınmıştır.
kez daha andık. Ama bu sefer sivrisinek- olsun, bir almacın işlemesi için ORCO adlı na koyunca normal sinekler hemen kol-
lerin insana merakına dair daha çok şey bir proteinin şart olduğunu bulmuşlardı. dan uzaklaşmış. Ama ORCOsuz sinekler Kaynaklar ve notlar
biliyorduk. Vosshall ve öğrencileri, o halde acaba bu DEET’li ve DEET’siz kol arasında tercih M. DeGennaro vd., 2013. orco mutant mosqui-
İngiliz hekim Ronald Ross’un, 1897 yılın- protein sivrisineklerde de benzeri bir işlev yapmadan her ikisine de yaklaşmış. Yani toes lose strong preference for humans and are
da Hindistan’da yaptığı gözlemlerle baş- görüyor olabilir mi, diye sordular. Çünkü DEET, ORCOsuz sinekler üzerinde etki not repelled by volatile DEET. Nature 498:487-
layan keşifler silsilesi sayesinde bugün özellikle insanlara hastalık bulaştıran iki göstermemiş. 491
M. DeGennaro, 2013. Mutant mosquito solves
sıtma asalağının sivrisinek ve insandaki sivrisinek türünün (Anopheles gambiae Bu deney öncesinde bazı araştırmacılar mysteries of attraction and repulsion. Incubator
döngüsü hakkında geniş bilgiye sahibiz: ve Aedes aegypti) dişileri omurgalı hay- bu bileşiğin sivrisineğin koku algısını en- M. Tufet, 2013. World Mosquito Day – a Wellco-
Bu bilgiler sayesinde sivrisinekten ve dola- vanlardan, özellikle de insandan beslenir. gellediğini, dolayısıyla sivrisineğin insan- me perspective. Wellcome Trust Blog
yısıyla sıtmadan korunabilmek için çeşit- İnsandan emdikleri kandan gelen besinle ları algılayamadığını iddia ediyordu. Ama (Yazarsız), 2013. Genetic engineering alters
li yollar denedik geçen 116 yıl boyunca. kendi yumurtalarını büyütürler. İnsanı tanı- eğer bu doğru olsaydı bu deneyde koku mosquitoes’ sense of smell. HHMI News
Bir yandan sivrisinekle aramıza tül perde yıp bulmak için ise iki sinyalden yararlanır- algısı zaten bozuk olan ORCOsuz sinekler Şekil 2 ve 3’ün kullanımına verdikleri izin için
çekerken, bir yandan da onlarla kimyasal lar: Birincisi insandan gelen yoğun karbon insan kolunu bulamamalıydılar. Ama bula- Howard Hughes Tıp Enstitüsü’ne teşekkürler.