Page 42 - LabMedya - 22

42 www.facebook.com/labmedya Yaşam Öyküsü

Genetik biliminin

kurucusu

GreGor Mendel

Genetik biliminin kurucusu olan Gregor Mendel canlı bir türün özelliklerinin kendisini
izleyen döllere nasıl aktarabildiği sorunu ile ilgili çalışmalar yapmıştır. Bu konuyla ilgili
deneylere 1858 yılında başlayan Mendel 8 yıl sonra sonuca ulaşabilmiştir. Mendel
bezelyelerle deneyler yapmıştır. Yaptığı bu deneylerde bitkinin uzun boylu ya da cüce,
çiçeklerin ve yaprak koltuklarının renkli ya da renksiz, tohumlarının sarı ya da yeşil, düzgün
ya da buruşuk olması gibi karşıt özelliklerden birini kuşaklar boyu taşıyan saf soylar elde
etmeyi başarmıştır. Sonra bunları kendi aralarında çaprazlayarak sonuçta gözle görülür
ölçüde belirgin olan bu iki seçenekli özelliklerin saf soylar ile melez döllerde temel kalıtım
birimleri aracılığıyla ortaya çıktığını ve her özellik için bir çift genin bulunduğunu öne sürdü.

için artık manastıra çekilip araştırmalarını “Mendel"in bağımsız çeşitler” diye bilinen
bahçe bitkileri üzerinde sürdürmekten başka bu yasası yavruların kimi kez ana ve babaya
çare kalmamıştı. değil, geçmişteki atalarına benzeme olayım
Canlılarda özelliklerin kuşaktan kuşağa ge- da açıklamaktadır. Şöyle ki, kuşaktan ku-
çişi, Mendel’in sürgit ilgi odağını oluşturan şağa gizil kalan çekinik faktörlerin birbiriyle
konuydu. Herkes yeni doğan bir yavrunun birleşip ortaya çıkma olanağı vardır. Aynı
atalarının özelliklerini taşıdığını biliyordu. şekilde yavrunun ana babadan birine daha
Dahası, kimi yavrunun daha çok anaya, kimi çok benzemesi de başat ve çekinik faktör-
yavrunun da daha çok babaya çektiği göz- lerle açıklanan bir olaydır (Bağımsız çeşitler
den kaçmıyordu. Ancak bilinen bu olayların yasasını kısaca şöyle dile getirebiliriz: Döl-
“bilimsel” diyebileceğimiz bir açıklaması lenmede iki cinsiyetin her birinden gelen
yoktu ortada. tek faktörler birbiriyle bağımsız ve rastgele
Mendel bezelyeler üzerindeki deneylerine birleşirler).
öyle bir açıklama bulmak için koyulmuştu. Mendel başka bitkiler üzerinde yaptığı de-
Çalışmasını, bu amaçla seçtiği 22 çeşit be- neylerden de aynı sonucu almıştır. Daha
zelyenin boylu-bodur, sarı-yeşil, yuvarlak- sonra, biyologların böcek, balık, kuş ve
buruşuk,… gibi 7 çift karşıt özellikleri üze- memeliler üzerinde yürüttükleri deneyler de
‘‘Bilim insanı’’ deyince çoğumuzun gözün- parasal gücü yoktu. Herkes gibi Gregor’un rinde yoğunlaştırır. onun genetik teorisini doğrulamıştır.
de laboratuvarda deneylerine gömülmüş, da doğuştan alın yazısı babası gibi rençber Örneğin, boylu ve bodur çeşitlerim çapraz Mendel teorisi, evrim kuramının başlangıçta
ak önlüklü, gözlüklü biri canlanır. Oysa bi- olmaktı. Ama hayır, bu çocuk düzenin koy- döllediğinde ilk kuşak melez ürünün tümüyle açıklamasız bıraktığı kimi önemli noktalara
limin öncüleri arasında çalışmasını kum duğu engeli aşacak, kendine özgü kararlılık boylu olduğunu saptar. Melez ürünü kendi da ışık tutmuştur. Evrimi doğal seleksiyonla
üzerinde (Arşimet), eğik kulede (Galileo), içinde yeteneğini ortaya koyacaktı. İlkokul- içinde dölleyerek elde ettiği ikinci kuşak ürü- açıklayan Darwin de herkes gibi ana-baba
çiftlikte (Newton), doğa araştırma gemisin- daki başarısı göz kamaştırıcıydı. Öğretmen- nün büyük bir bölümünün boylu, küçük bir özelliklerinin yavruda bir tür kaynaştığını
de (Darwin), patent bürosunda (Einstein) lerinin ısrarı üzerine aile, sonunda çocuğun bölümünün ise bodur olduğu görülür. Men- varsayıyordu. Oysa bu doğru olsaydı, doğal
yapanları biliyoruz. Bilim düşünsel bir etkin- orta öğrenimi için izin verir. Gregor, evinden del iki çeşit arasındaki oranı hesaplar: 1064 seleksiyonla üstünlük kazanan özelliklerin
liktir; yeri laboratuvarla değil, zekâ, imgelem uzakta altı yıl bir yurtta yetersiz bakım ve kuşaklar boyu zayıflama sürecine girmesi
ve istenç gücüyle sınırlıdır. Bunun çarpıcı beslenme koşullarına göğüs gererek okur; bitkinin yaklaşık 3/4’ü boylu, 1/4’ü bodur- gerekirdi.
dur. Örneklem büyüklüğünden kaynaklanan
bir örneğini çalışmalarını aralıksız yirmi yıl ama, acısını uzun yıllar çekeceği yorgun, cı- olası hatayı göz önüne alan Mendel, oranı Örneğin, çok hızlı koşan bireyle koşma hızı
manastır bahçesinde sürdüren keşiş Mendel lız ve sağlıksız bir bedenle mezun olur. normal bireyin çiftleşmesinden doğan bire-
vermiştir. Mendel daha öğrencilik yıllarında bilimin bü- 3/1 olarak belirler (Boylu faktörü B, Bodur yin (yavru) koşma hızı ikisi arasında olacak,
faktörü b ile gösterilmiştir).
Kalıtım biliminin öncüsü botanikçi, bitkiler yüsüne kendini kaptırmış; özellikle botanik sonraki kuşaklarda fark daha da azalarak
üzerine yaptığı çalışmalarda, bir türün özel- yoğun ilgi alanı olmuştu. Fakat yüksek öğ- Daha iyi anlaşılması için birkaç noktanın kaybolmaya yüz tutacaktır. Darwin de bunun
liklerinin kalıtım yoluyla sonraki kuşaklara renim onun için ulaşılması güç bir hayâldi. açıklık kazanması gerekir: böyle olmadığının farkındaydı. Kaynaşma
aktarıldığını bulmuştur. Mendel’in öne sür- Burs olanağı yoktu; kız kardeşinin bağışladı- (1) Döllenmede boylu ve bodur bezelyelerin varsayımı ne kimi yavruların ana babadan
düğü ilkeler, 20. yüzyılın başlarında yapılan ğı çeyizi de yeterli olmaktan uzaktı. Mendel hangisinin dişi, hangisinin erkek olduğu, yalnızca birine benzemesi olayıyla, ne de ara
deneylerle doğrulandıktan sonra, kalıtım için bir tek yol vardı: Bir katolik manastırına sonucu etkilememektedir. Başka bir de- sıra görüldüğü gibi, beklenmedik bir özellikle
kuramının bütün canlılar için geçerliliği sap- girmek. Avusturya"da botanik müzesi, bah- yişle özelliğin belirlenmesinde boylu er- dünyaya gelme olayıyla bağdaşmaktaydı.
tanarak, biyolojinin temel ilkelerinden biri çe bitkileri ve zengin kitaplığıyla ünlü Brünn kek, bodur dişi çift ile bodur erkek, boylu Özelliklerin önceki kuşak veya kuşaklardan
haline gelmiştir. Manastırı Mendel için “ideal” bir öğrenim dişi çifti eşdeğerdir. olduğu gibi ve ayrı birimler olarak yavruya
Annesinin adı Rosine, babasının adı Anton merkeziydi. (2) Dişi ya da erkek her canlı her özellik için geçtiği düşüncesi, Mendel kuramının getir-
olan Mendel Alman asıllı bir ailenin çocuğu Yirmibeş yaşında “papaz” unvanını alan biri başat, diğeri çekinik iki faktör taşır. diği bir açıklamadır.
olarak hayata gözlerini açtı. Doğduktan iki Mendel"in asıl özlemi hiç değilse bir orta- Bezelye örneğinde, ilk kuşaktaki Bb me- Mendel, kuramını 1865’te bilim çevreleri-
gün sonra 22 Temmuz 1822'de vaftiz edildi. okulda öğretmen olmak, araştırmaları için lezinde ortaya çıkan B başattır, gizli kalan ne sunmuştu. Ancak Mendel hayatta iken
Veronica adında bir ablası ve Theresia adın- daha elverişli bir ortam bulmaktı. Bu amaçla b çekiniktir. ilgi çekmeyen kuramın önemi, otuz beş yıl
da bir kız kardeşi vardı. Mendel ailesi 130 girdiği sınavda yeterli görülmez. Üniversite (3) Dişi ve erkekte her üreme hücresi fak- sonra kavranır. Hugo de Vries ve Weismann
yıldır ailelerine ait olan çiftlikte yaşayıp ça- öğreniminden yoksun kalmış olması önemli törlerden yalnızca birini taşır; öyle ki, her gibi bilim adamlarının çalışmaları olmasay-
lışıyorlardı. Çocukluğu boyunca Mendel bir bir handikaptı. Genç papaz umudunu yitir- yavru iki faktörle dünyaya gelir. Kuramın dı Mendel’in devrimsel atılımı belki de daha
bahçıvan olarak çalıştı. memiştir. bu temel ilkesine “Mendel"in ayırım yasa- uzun süre gün ışığına çıkmayacaktı.
O zaman kırsal kesimde hâlâ bir tür dere- Viyana Üniversitesi’nde dört sömestr fizik ve sı” denmiştir. Genetik teorisi, evrim kuramına yeni bir bo-
beylik düzeni egemendi. Topraksız köylüler doğal tarih öğrenimi gördükten sonra şansı- (4) İlk kuşaktaki melez (Bb) yavruların tü- yut kazandırmakla kalmamış, günümüzde
için boğaz tokluğuna ırgatlık dışında fazla nı yeniden dener. Ama yine başarılı görülmez. müyle boylu olması, faktörlerin döllenmede olumlu olumsuz çokça sözü edilen “genetik
bir seçenek yoktu; tek kurtuluş yolu belki de Sınav kurulu önyargılıdır; kendine özgü deği- kaynaşmadığı, başat ya da çekinik her fak- mühendisliği” denen bir çalışmaya da yol
eğitimdi. şik bir tutum sergileyen genci anlamaktan törün bireysel kimliğini koruduğunu gös- açmıştır.
Ne var ki, eğitim de çoğunluk ilkokulla sı- uzak kalır. Adayın özellikle evrim ve kalıtıma terir. Nitekim ikinci kuşakta faktörlerin BB,
nırlı kalmaktaydı; daha ilerisi için halkın ilişkin görüşleri bağışlanır gibi değildi. Mendel Bb, bB ve bb olarak çıktığını görüyoruz. Wikipedia’dan faydalanılmıştır.